სტატიები

ადამიანის არსებობის ფუნდამენტური სწრაფვა ჭეშმარიტების შეცნობისკენ ისტორიულად ორ ძირითად შემეცნებით გზას ეყრდნობა — გონებას (რაციო) და ზეშთაგონებას (რწმენა). ხშირად ეს ორი სფერო აღიქმება როგორც ურთიერთწინააღმდეგებითი, თუმცა ღრმა ფილოსოფიური და თეოლოგიური ანალიზი ცხადყოფს, რომ ჭეშმარიტების სრულყოფილი აღქმისთვის ისინი არა კონფლიქტური, არამედ ჰარმონიული გზებია. მეცნიერება, როგორც გონების ემპირიული გამოვლინება, პასუხობს კითხვებს „როგორ?“ და „რა?“, ხოლო რწმენა, როგორც ზეშთაგონებით განათებული ინტუიცია, პასუხობს კითხვას „რატომ?“ — ამგვარად ანიჭებს შემეცნებას მიზანსა და სულიერ მნიშვნელობას. ამ სტატიის მიზანია გააანალიზოს რწმენისა და გონების თანხვედრის კონცეფცია, განსაკუთრებული აქცენტით ისლამურ ტრადიციაზე, სადაც ეს ჰარმონია ღრმა თეოლოგიურ საფუძველს პოულობს. მეცნიერება და რწმენა: ჭეშმარიტების ორი სარკმელი მეცნიერება, თავისი მეთოდოლოგიური ნეიტრალიტეტით, ორიენტირებულია სამყაროს ხილული კანონზომიერებების შესწავლაზე. იგი ეფუძნება ემპირიულ დაკვირვებას, ჰიპოთეზების ტესტირებას და მათემატიკურ მოდელირებას, რაც საშუალებას იძლევა, განიმარტოს ბუნებრივი ფენომენები. საპირპიროდ, რწმენა მიმართულია არსებობის ტრანსცენდენტული და მეტაფიზიკური მხარისკენ — სამყაროს მიზნის, ადამიანის ბუნების, ზნეობრივი ღირებულებებისა და საბოლოო ჭეშმარიტების შესამეცნებლად. რწმენა არ უარყოფს მეცნიერულ ცოდნას; პირიქით, ის აფართოებს შემეცნების საზღვრებს იმ სფეროებით, რომლებიც ემპირიული მეთოდების მიღმაა. ამ ჰარმონიის იდეა თვალსაჩინოდ არის გამოთქმული ილია ჭავჭავაძის სიტყვებში: „გამეცნიერებული სარწმუნოება და გასარწმუნოებული მეცნიერება“. ყურანისეული ხედვა: აიათები და „ულულ-ელბები“ ისლამურ თეოლოგიაში გონება (العقل – ელ-ღ’ეყლი) და რწმენა განუყოფელი კომპონენტებია. ყურანში ბუნებრივი მოვლენები მოხსენიებულია როგორც „აიათები-“ (آيات) — სასწაულები-ნიშნები, რომლებიც მიუთითებენ სიბრძნესა და ძალაზე. აიათები ორ სახედ გვევლინება: ზეშთაგონების ნიშნები — ყურანის ტექსტი; და სამყაროს ნიშნები — ბუნებრივი ფენომენები. ყურანი მუდმივად მოუწოდებს ადამიანს დაკვირვებისა და ფიქრისკენ, რათა ამ პროცესით მიაღწიოს ღვთაებრივი ჭეშმარიტების შეცნობას. ამ იდეას კარგად გამოხატავს სურა „ალი იმრანი“-ს 190-ე აიათი: „უეჭველად, გაჩენა ცათა და ქვეყნის და მონაცვლეობა ღამისა და დღისა სასწაულებია ბრძენკაცთ, ჭკუასაკითხთათვის. (ულულ-ელბაბი)“ (ალი იმრანი, 3/190). ტერმინი „ულულ-ელბაბი“ აღნიშნავს ადამიანებს, რომლებიც ფიქრობენ არსობრივად — იყენებენ გონებას ღვთის სასწაულთა შესაცნობად. გონება წარმოადგენს ღვთის ბოძებულ უნარს, რომელიც ადამიანს განასხვავებს სხვა ქმნილებებისგან. მისი საშუალებით ადამიანი სწავლობს, აანალიზებს და ააშკარავებს სამყაროს წესრიგს. რწმენა კი არის ზეშთაგონებით მოცემული სინათლე, რომელიც ამ ცოდნას აზრსა და მიზანს ანიჭებს. ყურანი არათუ არ უპირისპირდება გონებას, არამედ მას მოუწოდებს განსჯისა და დაკვირვებისკენ: أَفَلَا تَعْقِلُونَ – „განა არ მოუხმობთ გონებას?!“ (სურა ბაყარა, 2/44) أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ – „ნუთუ ისინი ყოველმხრივად არ გაიაზრებენ ყურანს?!“ (სურა ნისა, 4/82) ამ მოწოდებებით ყურანი ხაზს უსვამს, რომ ჭეშმარიტი რწმენა დაფუძნებულია აზროვნებასა და კვლევაზე. შესაბამისად, გონება და რწმენა არ არიან ურთიერთგამომრიცხავი გზები, არამედ — ორი სარკმელი ერთსა და იმავე სინათლეზე. ფილოსოფიური დებატები „უეჭველად, გაჩენა ცათა და ქვეყნის და მონაცვლეობა ღამისა და დღისა სასწაულებია ბრძენკაცთ, ჭკუასაკითხთათვის. რომელნიც ალლაჰს ახსენებენ ფეხზე მდგომარე, მჯდომარე თუ მწოლიარე, და ფიქრობენ ცათა და ქვეყნის გაჩენაზე, (ამბობენ): „ღმერთო ჩვენო! შენ ეს ამაოდ (ტყუილად) არ გაგიჩენია! დიდება შენდა! დაგვიფარე ჩვენ ცეცხლის სასჯელისგან!'“ აქ გამოხატულია ისლამური შემეცნების ორი მხარე: ფიქრი სამყაროზე — გონების გზა, აღიარება გამჩენისა — რწმენის გზა. ორივე ერთად ქმნის ჭეშმარიტი შემეცნების ფორმას, სადაც მეცნიერება იქცევა ღვთისმსახურებად. გაზალი და იბნი რუშდი — გონებისა და რწმენის დიალოგი იმამი გაზალი (1058–1111) და იბნი რუშდი (1126–1198) წარმოადგენენ ისლამური აზრის ორი პოლუსის გამოხატულებას ამ თემაზე. გაზალი, საკუთარ ნაშრომში „თაჰაფუთულ-ფელასიფა“ (ფილოსოფოსთა არათანამიმდევრობა), ამტკიცებდა, რომ ფილოსოფოსთა ნაწილმა გადაუხვია გამოცხადების ზღვარს და ემპირიულ გონებას დაუქვემდებარა მეტაფიზიკური ჭეშმარიტება. მისი აზრით, გონება უნდა იყოს რწმენის მსახური და არა ბატონი. „გონება ლამპარია, მაგრამ მის გარეშე სიბნელეში დარჩენილი სული გზას ვერ იპოვის — მან უნდა იხელმძღვანელოს ზეშთაგონების (ვაჰი) სინათლით.“, მაშინ როდესაც იბნი რუშდი, პირიქით თვლიდა, რომ შარიათი თვითონ უბიძგებს ადამიანს ფიქრისკენ და რომ „ჭეშმარიტება ერთი არ შეიძლება ორად დაიყოს“. მისთვის გონება და ვაჰი ერთ მთლიან სისტემას წარმოადგენდა: „თუ აშკარა ჭეშმარიტება და ტექსტი წინააღმდეგობაში ჩანს, ეს მხოლოდ ჩვენი ცოდნის შეზღუდულობის ბრალია და არა თავად ჭეშმარიტების.“ ამ დებატმა განსაზღვრა შუა საუკუნეების ისლამურ და დასავლურ აზროვნებაში რწმენისა და გონების ურთიერთობის მოდელი. დასავლეთის ქრისტიანულ ფილოსოფიაში მოგვიანებით თომა აკვინელმა სწორედ იბნი რუშდისგან აიღო საფუძველი რწმენისა და გონების ჰარმონიის თეორიისთვის. ამ ორი ფიგურის შეხედულებებმა განსაზღვრა სუნიტური თეოლოგიისა და ევროპული სქოლასტიკის შემდგომი განვითარება. ისლამური მეცნიერება და შემეცნების ეთიკა ისლამის ოქროს ხანაში მეცნიერება და რწმენა ერთმანეთს არ ეწინააღმდეგებოდა, არამედ ავსებდა. ასტრონომები, მათემატიკოსები, მედიკოსები და ფილოსოფოსები თავიანთ კვლევას განიხილავდნენ როგორც ღვთისმსახურებას. იბნ სინას (ავიცენა) სიტყვებით: „მეცნიერება არის გზა გამჩენის შეცნობისკენ, ხოლო ყოველ აღმოჩენაში მე ვხედავ მის სიბრძნეს.“ ბირუნი ხაზს უსვამდა, რომ ბუნების შესწავლა ნიშნავს აიათების ამოკითხვას სამყაროს წიგნიდან, ისევე როგორც ყურანი — ღვთის სიტყვაა წიგნის ფორმით. ამგვარად, მეცნიერება იყო რწმენის გამოხატულება, ხოლო რწმენა — მეცნიერების მოტივაცია. თანამედროვე პარალელები და გამოყენება თანამედროვე სამყაროში რწმენისა და გონების ურთიერთობა კვლავ აქტუალური თემაა — განსაკუთრებით ტექნოლოგიური და ეთიკური გამოწვევების ფონზე. მაგალითად: ბიოეთიკა — მეცნიერება გვაძლევს შესაძლებლობას სიცოცხლის მანიპულირებისთვის, ხოლო რწმენა აყენებს ზნეობრივ საზღვრებს („შექმნილს არ უნდა მიაყენო ზიანი“). ეკოლოგია — მეცნიერება განსაზღვრავს ბუნებრივი რესურსების გამოყენების ფორმებს, რწმენა კი ახსენებს ადამიანის „ხალიფობის“ პასუხისმგებლობას დედამიწაზე. კონფლიქტოლოგია — მეცნიერება სწავლობს ძალადობის მექანიზმებს, რწმენა კი ასწავლის მის დასაძლევ გზას – მიტევებასა და სამართლიანობას. ჭეშმარიტების სინთეზი: მიზანი და სინათლე თანამედროვე ეპოქაში რწმენისა და მეცნიერების ურთიერთობა სულ უფრო აღიქმება დიალოგისა და სინთეზის ფორმით. მეცნიერება, რომელიც მოკლებულია ზნეობრივ მიზანს, შეიძლება გახდეს დესტრუქციული ძალა; ხოლო რწმენა, რომელიც უარყოფს გონებას, ადვილად გადაიქცევა ჩვევად და შეიძლება დაკარგოს სიღრმე, დაახშოს აზროვნება და მოაქციოს ადამიანი სულიერი იზოლაციაში. სინთეზი იქმნება მაშინ, როცა მეცნიერება აღწერს სამყაროს სტრუქტურას, ხოლო რწმენა ანიჭებს ამ ცოდნას მიზანსა და ეთიკურ მნიშვნელობას. ამგვარი ერთიანობა ქმნის ჰოლისტიკურ ხედვას, სადაც მატერიალური და ტრანსცენდენტული ერთიანდება. ჭეშმარიტების სრულყოფილი აღქმა მოითხოვს რწმენისა და გონების ჰარმონიულ თანხვედრას. ისლამური თეოლოგია, ტერმინ „ულულ-ელბაბ“-ის მეშვეობით, გვთავაზობს მოდელს, სადაც შემეცნება და ფიქრი ღვთისმსახურების ფორმად გვევლინება. გაზალისა და იბნი რუშდის დებატებმა განსაზღვრა გონების და გამოცხადების საზღვრები, მაგრამ საბოლოოდ დაადასტურა, რომ ჭეშმარიტება ერთია. რწმენით გაჯერებული ცოდნა გარდაიქმნება სინათლედ, რომელიც ადამიანს საშუალებას აძლევს არა მხოლოდ გაიგოს სამყარო, არამედ იპოვოს თავისი ადგილი მასში. ისლამური ტრადიცია გვასწავლის, რომ როდესაც გონება და რწმენა თანხმობაშია, მაშინ ადამიანი აღწევს იმ ჭეშმარიტებას, რომელსაც ყურანი უწოდებს „ნურ“-ს — სინათლეს: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ — „ალლაჰი ცათა და მიწის ნათელია.“ (სურა ნური, 24/35). რწმენით გაბრწყინებული გონება ადამიანის ცოდნას აქცევს ღვთისმსახურებად, ხოლო გონებით განმტკიცებული რწმენა — სიბრძნის წყაროდ. წყაროები 1. ყურანი, სურა ალი იმრანი, 3/190; სურა ბაყარა, 2/44; სურა ნისა, 4/82; სურა ნური, 24/35 2. ილია ჭავჭავაძე, „გამეცნიერებული სარწმუნოება და გასარწმუნოებული მეცნიერება“. 3. იმამ გაზალი, „თაჰაფუთ ელ-ფელასიფე“. 4. იბნი რუშდი, „ფასლი ელ-მაყალი“, „თაჰაფუთ ელ-თაჰაფუთი“. 5. ბირუნი, „ქითაბ ელ-ყანუნ ელ-მასღ'უდი“. 6. იბნი სინა (ავიცენა), „ქითაბ ელ-ნეჯათი“. 7. თომა აკვინელი, „თეოლოგიის ჯამი“.

თანამედროვე მუსლიმურ სამყაროში ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე გამოწვევა არის შეგნების კრიზისი — მდგომარეობა, როდესაც რელიგია ხშირად აღიქმება როგორც ტრადიცია ან იდენტობის ნიშანი, მაგრამ არა როგორც ცხოვრების გონიერი პროექტი. ისლამს სჭირდება არა მხოლოდ ფორმების დაცვა, არამედ ცოცხალი გაგება, რომელიც წაიკითხავს რეალობას, მას მიმართულებას მისცემს და ადამიანებს ამ გზაზე გააერთიანებს. „და ამგვარად დაგადგინეთ თქვენ შუა (სამაგალითო-ბალანსირებულ) თემად, რათა მოწმენი იყოთ ადამიანთა მიმართ.“ (სურა ბაყარა, 2/143) 1 ეს აიათი გვიჩვენებს ისლამის ბუნებრივ ხასიათს — ზომიერებას, ბალანსს და სამართლიანობას. I. შეგნების გათავისუფლება — გამეორებისა და სიძულვილის ტყვეობიდან როცა რელიგია იქცევა მხოლოდ გამეორებად ჩვევად, რწმენა კარგავს სიცოცხლეს. ხოლო როცა რწმენას ამოძრავებს სიძულვილი, იგი ხდება ზიანი — როგორც საკუთარი სულისთვის, ისე საზოგადოებისთვის. ყურანი გვასწავლის: „და არ გაიძულოთ ზოგიერთ ადამიანთა მიმართ სიძულვილმა, რომ სამართლიანად არ იქცეოდეთ. იყავით სამართლიანნი, ის უფრო ახლოა ღვთისმოშიშობასთან.“ (სურა მაიდე, 5/8)2 მორწმუნე ადამიანი უნდა გათავისუფლდეს მექანიკური გამეორებისა და სიძულვილის ბურუსისგან, რათა მისი რწმენა გახდეს სინათლე და არა ბრმა ემოცია. II. ფიქჰური ბალანსის არსი ფიქჰი — ისლამური იურისპრუდენცია — არ არის მხოლოდ იურიდიული ფორმალობების სისტემა. ის წარმოადგენს სიბრძნისა და სამართლიანობის ბალანსს, რომელიც უკავშირდება ყოველი ბრძანების მიზანსა და რეალობას. „გამართეთ სასწორი სამართლიანად და არ დააკლოთ წონაში!“ (სურა რაჰმანი, 55/9) 3 მუჰამმადი (ს.ა.ს.) ბრძანებს: „რელიგია მარტივია, და ვინც მას გადამეტებით მოეკიდება, იგი დამარცხდება.“ (საჰიჰი ბუხარი, იმანი, 39)4 ეს ჰადისი გვასწავლის, რომ ფიქჰის არსია ზომიერება და შუა გზა, სადაც არ არის ადგილი ფანატიზმსა და უკიდურესობას. III. შეგნება, რომელიც აკავშირებს რწმენასა და პასუხისმგებლობას ისლამური შეგნება უნდა იყოს ისეთი, რომელიც რწმენას აკავშირებს პასუხისმგებლობასთან და ქცევასთან. მუჰამმადი (ს.ა.ს.) ბრძანებს: „საქმენი ფასობს განზრახვის შესაბამისად.“ (ბუხარი და მუსლიმი)5 აქედან გამომდინარე, ყოველი მოქმედება უნდა მოდიოდეს გულწრფელი განზრახვიდან და საზოგადოებრივ სიკეთეზე იყოს ორიენტირებული. როცა რწმენა და გრძნობა პასუხისმგებლობით ერთიანდება, მუსლიმი ხდება ღირებულების მატარებელი პიროვნება, რომელიც ემსახურება სამართლიანობას და კეთილდღეობას. IV. რელიგიის სული და ფორმალიზმის საფრთხე ისლამი არ არის მხოლოდ წარსულის მემკვიდრეობა. მისი მიზანი რჩება სამართლიანობის, გონიერებისა და გულის სიწმინდის დამკვიდრება. ყურანი გვაფრთხილებს: „ნუთუ ისინი ყოველმხრივად არ გაიაზრებენ ყურანს? ან იქნებ გულთა ზედა აბია საკეტნი თვისი?“ (სურა მუჰამმედი, 47/24)6 როცა რწმენა ვერ აღწევს გულამდე და აზრამდე, იგი რჩება გარეგან ფორმად, რომელშიც იკარგება ისლამის სულიერი მიზანი. V. ღირებულებების დალაგება — რიგების დალაგებამდე ისლამური შეგნება იწყება შინაგანი წესრიგით — გონიერების, სამართლიანობისა და პასუხისმგებლობის აღდგენით. ყურანში ვკითხულობთ:„(ალლაჰი) სიბრძნეს მიჰმადლის, ინებებს ვისაც. ხოლო ვისაც სიბრძნე მიემადლა, უთუოდ, დაჯილდოვდა იგი უხვი სიკეთით.“ (სურა ბაყარა, 2/269)7 შენობა ვერ იდგება მყარად, თუ საფუძველი მერყევია — სწორედ ამიტომ, სულიერი და ფიქჰური წონასწორობა უნდა წინ უსწრებდეს გარეგან ორგანიზებას. VI. მორწმუნის პოზიცია — სიმართლით, არა ემოციით მორწმუნის პოზიცია არ უნდა განისაზღვროს ემოციით, იდეოლოგიით ან ინტერესით, არამედ მხოლოდ სიმართლითა და სამართლით. მუჰამმადი (ს.ა.ს.) ბრძანებს ტომობრივ მიკერძოებაზე: „თავი დაანებეთ ამ მიკერძოებას, რადგან იგი ბინძურია.“ (ბუხარი, მუსლიმი)8 სამართლიანობა და სიმართლე — ეს არის ის ღერძი, რომელზეც დგას ფიქჰური ბალანსი. ყურანში ვკითხულობთ: „იყავით სამართლიანნი — ეს უფრო ახლოს არის ღვთისმოშიშობასთან.“ (სურა მაიდე, 5/8)9 ფიქჰური ბალანსი არ არის მხოლოდ სამართლებრივი დისციპლინა — ეს არის სულიერი ხედვა, რომელიც აფასებს ყოველი მოქმედების ღირებულებას, მიზანსა და შედეგს. ისლამური შეგნების განახლება ნიშნავს რწმენის გაცოცხლებას: გონებით, რომელიც ფიქრობს, გულით, რომელიც გრძნობს, და სულით, რომელიც ღმერთისკენ ესწრაფვის. როცა ეს სამივე ერთიანდება, ისლამი აღარ არის მხოლოდ ისტორია — ის ხდება ცხოვრების გზა, რომელიც აშენებს სამართლიან საზოგადოებას და სიმშვიდეს ჰფენს გულებს. საკვანძო თემები: #ფიქჰური_ბალანსი #ისლამური_შეგნება #სამართლიანობა_და_გონიერება ყურანი, სურა ბაყარა, აიათი 143. ყურანი, სურა მაიდე, აიათი 8. ყურანი, სურა რაჰმაანი, აიათი 9. ბუხარი, საჰიჰი, წიგნი იმანი, 39. ბუხარი და მუსლიმი, საჰიჰი, „ბაბუ ნიათი“. ყურანი, სურა მუჰამმედი, აიათი 24. ყურანი, სურა ბაყარა, აიათი 269. ბუხარი და მუსლიმი, ასაბიე. ყურანი, სურა მაიდე, აიათი 8.

აიშას (რ.ა.) ქორწინების ასაკის საკითხი: ჰადისის, ისტორიული და ფიქჰური ანალიზი შესავალი აიშა ბინთ ებუ ბექირ ეს-სიდდიყი (رضي الله عنها), მორწმუნეთა დედა, ისლამის ისტორიაში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფიგურაა. მისი ქორწინების ასაკთან დაკავშირებული საკითხი ხშირად განიხილება როგორც კლასიკურ ისლამურ მეცნიერებებში, ისე თანამედროვე კვლევებში. ტრადიციულ სუნიტურ წყაროებში მოიპოვება ჰადისი, რომლის მიხედვითაც ნიშნობა მოხდა მაშინ, როცა აიშა ექვსი წლის იყო, ხოლო ქორწინება ცხრა წლის ასაკში[^1]. ამასთანავე, ისტორიულ-კრიტიკული ანალიზი სხვა სურათსაც გვიჩვენებს და ავლენს დებატებს ამ საკითხზე. I. ჰადისის ტექსტი ბუხარი (5133) და მუსლიმი (1422) გვაწვდიან აიშას (რ.ა.) სიტყვებს: عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: تَزَوَّجَنِي النَّبِيُّ ﷺ وَأَنَا بِنْتُ سِتٍّ، وَبَنَى بِي وَأَنَا بِنْتُ تِسْعٍ ქართული თარგმანი: „დავინიშნე შუამავალზე (ს.ა.ს.), როცა მე ექვსი წლის ვიყავი და დავქორწინდი მასზე, როცა ცხრა წლის ვიყავი.“[^2] II. ისნადის (ჯაჭვის) ანალიზი ეს გადმოცემა ეფუძნება ძირითადად ჰიშამ ბ. ღ'ურვა ბ. ელ-ზუბეირი (146/763)-ს, რომელიც აიშას ძმისშვილის ვაჟია. ჰადისოლოგთა შეფასებები: მალიქ ბ. ენესი (179/795): „მედინაში სანდო იყო, მაგრამ ერაყში გადასვლის შემდეგ შეცდომები ჰქონდა“[^3]. იაჰია ბ. საღ'იდ ელ--ქათთანი (198/813): „მის მედინურ გადმოცემებს ვიღებთ, მაგრამ ერაყულს – არა“[^4]. იბნი ჰიბბანი (354/965): „სანდოა, მაგრამ სიცოცხლის ბოლოს მეხსიერება დაუქვეითდა“[^5]. იბნი ჰაჯერ ელ-ღ'ასყალანი (d. 852/1449): „სანდო, თუმცა სიბერეში შეცდომებს უშვებდა“[^6]. 👉 დასკვნა: ჰიშამი კლასიკურად ითვლება სანდო, თუმცა მისი სიცოცხლის ბოლოს, განსაკუთრებით ერაყში გადმოცემული ჰადითები, კრიტიკას იწვევს. აიშას ასაკის ჰადისი სწორედ ამ ხაზით გადმოცემულია და მას არ გააჩნია ძლიერი ალტერნატიული ჯაჭვი. III. ისტორიული არგუმენტები ალტერნატიული ასაკის სასარგებლოდ 1. ესმა ბინთი ებუ ბექირი ესმა, აიშას უფროსი და, გარდაიცვალა 73 ჰიჯრის წელს, 100 წლის ასაკში[^7]. ისტორიკოსთა თანახმად, ის დაახლოებით 10 წლით უფროსი იყო აიშაზე. ეს ნიშნავს, რომ აიშა ჰიჯრის დროს მინიმუმ 17 წლის უნდა ყოფილიყო. 2. სურა ყემერის გარდმოვლენა აიშა იხსენებს: „كنت جارية ألعب حين نزلت {اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانشَقَّ الْقَمَرُ}“ („მე პატარა გოგო ვიყავი, როცა გარდმოვლინდა აიათი: „მოახლოვდა საათი და მთვარე გაიპო““)[^8]. ეს სურა მექაში გარდმოვლინდა, ჰიჯრამდე 9 წლით ადრე. თუ აიშა მაშინ „პატარა გოგო“ იყო, მაშინ ჰიჯრის დროს მინიმუმ 15–16 წლის უნდა ყოფილიყო. 3. არაბული ქორწინების ნორმები ქორწინების ნიშნობა ხშირად ადრეულ ასაკში ხდებოდა, მაგრამ შეუღლება სრულდებოდა ფიზიკური სიმწიფისას (16–17 წლისას) [^9]. 4. შუამავალის (ს.ა.ს.) ზნეობრივი ქცევა მუჰამმედის (ს.ა.ს.) ცხოვრება ხასიათდებოდა ზნეობით და სამართლიანობით. მისი ქმედებები არასოდეს ეწინააღმდეგებოდა იმდროინდელ კულტურულ ნორმებსა და შარიათის მიზნებს (მაყასიდი ელ-შერღ'იე), რომელთა შორის არის ადამიანის ღირსებისა და ჯანმრთელობის დაცვა[^10]. თუ ქორწინება არანორმალურ ასაკში განხორციელდა, ეს აუცილებლად გახდებოდა მისი მტრების ბრალდების საგანი – მაგრამ არცერთი ისტორიული წყარო მსგავს ცნობას არ გვაწვდის. IV. დასკვნა ჰადისის ტექსტი, რომელიც გადმოსცემს აიშას ქორწინების ასაკს, ისტორიულად დაფუძნებულია მხოლოდ ჰიშამ იბნ ღʿურვეს გადმოცემებზე. მისი გადმოცემები მედინაში სანდოა, მაგრამ სიცოცხლის ბოლოსა და ერაყში მის მიერ მოყოლილი ჰადითები სუსტია. ისტორიული ქრონოლოგია – განსაკუთრებით ესმა ბინთ ებუ ბექრის ასაკი და სურა ყემერის გარდმოვლენის ქრონოლოგია – მიუთითებს, რომ აიშა ქორწინების დროს სავარაუდოდ 16–18 წლის იყო. შუამავალის (ს.ა.ს.) ქცევები სრულ თანხმობაშია ზნეობასთან, იმდროინდელ სოციალურ წესრიგთან და შარიათის მიზნებთან. შესაბამისად, აიშას ასაკის საკითხი საჭიროებს კონტექსტუალურ და ისტორიულ გააზრებას და არა მხოლოდ ერთ ჰადისზე დაყრდნობას. ბიბლიოგრაფია ბუხარი, ნიქაჰი, 5133. მუსლიმი, ნიქაჰი, 1422. იბნი ქათირი, ელ-ბიდაე ველ-ნიჰაიე. ტაბერი, თარიჰ ელ-უმემ ველ-მულუქი. იბნი ჰიშამი, ელ-სირა ელ-ნებევიე. ბალაჯური, ანსაბ ელ-ეშრაფი. იბნი ჰაჯერ ელ-ღ'ასყალანი, თაჰდიბ ელ-თეჰდიბი. ელ-დაჰაბი, მიზან ელ-იღ'თიდალი. ელ-შატიბი, ელ-მუვაფაყათი ფიი უსულ ელ-შერიღ'ე. [^1]: ბუხარი, ნიქაჰი, 5133. [^2]: მუსლიმი, ნიქაჰი, 1422. [^3]: იბნი აბდულ ბერი, ელ-თამჰიდი, ტომი 8, გვ. 151. [^4]: იბნი აბი ჰათიმი, ელ-ჯერჰი ველ-თეღ'დილი, ტომი 9, გვ. 48. [^5]: იბნი ჰიბბანი, ტომი 7, გვ. 406. [^6]: იბნი ჰაჯერი, თაჰდიბ ელ-თეჰდიბი, ტომი 11, გვ. 50. [^7]: იბნი ქათირი, ელ-ბიდაიე ველ-ნიჰაიე, ტომი 8. [^8]: ტაბერი, თეფსირი, 54/1. [^9]: ელ-ბალაჯური, ენსაბ ელ-ეშრაფი. [^10]: შატიბი, ელ-მუვაფაყათი.

ალლაჰის შუამავლის (ს.ა.ს.) ეპოქაში, გა- ნათლების წინაშე არსებული რელიგიური და გეოგრაფიული ბარიერების გაუქმებასთან ერ- თად, გაუქმდა ქალისა და მამაკაცის ცოდნის მიღებასთან არსებული ბარიერიც. აღნიშნულ ეპოქაში განხორციელებული პრაქტიკული მაგალითები ამის ნათელი დასტურია. ამ სა- კითხთან დაკავშირებით, განურჩევლად ქალისა თუ მამაკაცისა, მათ მიერ ცოდნის მიღების აუცილებლობაზე თვით ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) გვამცნობს. უმმუ ქესირ ბინთი იეზიდ ელ-ენსარიე (რ. ა.) მოგვითხ- რობს: „მე და ჩემი და ალლაჰის შუამავალ- თან მივედით. მე მას ვუთხარი, რომ ჩემს დას მისთვის შეკითხვის დასმა უნდოდა, მაგრამ რცხვენოდა“. ალლაჰის შუამავალ- მა (ს.ა.ს.) ბრძანა: „მკითხოს, რამეთუ ცოდნის შეძენა აუცილებელია“. (ებუ ნუ’აიმი, იბნი ქე- სირი, 371; იბნი ჰაჯერი, 2008/489) გამომდინარე აქედან, ალლაჰის შუამავა- ლი (ს.ა.ს.) ზეგარდმოვლენილ აიათებს თავ- დაპირველად გარშემომყოფ მამაკაცებს, შემ- დეგ კი ქალებისგან შემდგარ ჯგუფს უკითხავ- და, ბოლოს კი, ზეშთაგონების ჩამწერთ აწე- რინებდა ხოლმე. (იბნი ისჰაყი, 1981/128) ამრიგად, სადღესასწაულო ქადაგებებში ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) თავდაპირვე- ლად - მამაკაცებს, ხოლო შემდეგ ქალბატო- ნებს მიმართავდა. აღნიშნული მიდგომა იმ პერიოდისთვის ხშირად გამოყენებულ პრაქ- ტიკას წარმოადგენდა, (ბუხარი, ჰაიზი, 6; თირმიზი, იმანი, 6) ვინაიდან ზეშთაგონებისა და გამომდინარე აქედან, ცოდნის ადრესატის თვალსაზრისით, ქალსა და მამაკაცს შორის არავითარი განსხვავება არ არსებობდა და შე- საბამისად პასუხისმგებლობაც ანალოგიურად მოეთხოვებოდათ. ის, რომ ცოდნის მიღება მხოლოდ მამაკაცების განსაკუთრებულ უფ- ლებას არ წარმოადგენდა, ქალბატონებმა შემ- დეგი დამოკიდებულებით ღიად დააფიქსირეს. ერთ დღეს მედინელი ქალბატონები ალლაჰის შუამავალთან (ს.ა.ს.) მივიდნენ და სთხოვეს: „ო, ალლაჰის შუამავალო, შენი საუბრების მოსმენის შესაძლებლობა მხოლოდ მამაკა- ცებს გააჩნიათ. გთხოვთ, ერთი დღე ჩვეთვისაც გამოყოთ, რათა შენთან მოსვლის შესაძლებ- ლობა ჩვენც მოგვეცეს, რომ გვასწავლო ის, რაც უზენაესმა ალლაჰმა თქვენ გასწავლათ!“ ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) გაითვალისწი- ნა რა ქალბატონების თხოვნა, კვირაში ერთი დღე ქალბატონების განათლების ამაღლებისა და სწავლებისთვის გამოყო. (ბუხარი, ილმი, 35; მუსლიმი, ბირრი, 47; აჰმედ ბინ ჰანბელი, 1995/421) ამრიგად, ყოველგვარი მორიდების გარეშე, ქალბატონებს მიეცათ შესაძლებლო- ბა, დაიწყეს ალლაჰის შუამავალთან მისვლა და მისგან ცოდნის მიღება. ქალბატონების სამართლიანი მოთხოვნისადმი ალლაჰის შუ- ამავლის (ს.ა.ს.) მიერ გაცემული დადებითი პასუხი დასტურია იმისა, რომ ქალბატონები ცოდნის შეძენის მიმართულებით, მამაკაცების მსგავსად, თავისუფალი არიან. ისლამის პირველი ხანებიდან დღემდე მე- ჩეთები და სამლოცველოები ყოველთვის წარ- მოადგენდა ცოდნის მიღების მნიშნველოვან დაწესებულებებს. მეჩეთებში არსებული შე- გონებები, წარმოთქმული ქადაგებები ცოდნის მიღებისა და გავრცელების მნიშვნელოვანი ნაწილია. აღნიშნული ტრადიცია ალლაჰის შუ- ამავლის (ს.ა.ს.) კიდევ ერთ მემკვიდრეობად ითვლება. გარდა ჯუმისა და ბაირამის დღეები- სა, ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) სხვადასხვა მიზეზით თანამიმდევრებს ცოდნას უზიარებდა. აღნიშნულმა სიტუაციამ ქალბატონების ყუ- რადღება მიიქცია, რის გამოც ზემოთხსნებუ- ლი თხოვნით ალლაჰის შუამავალთან (ს.ა.ს.) მივიდნენ. როგორც ცნობილია, ალლაჰის შუამავლის (ს.ა.ს.) მიერ ყველაზე ხშირად გამოყენებული სწავლების პრაქტიკის ერთ-ერთ პირნციპს „პირისპირ სწავლება“ წარმოადგენდა. იგი არა მარტო მამაკაცებს, არამედ დროდადრო ქალბატონებსაც პირისპირ სწავ- ლების მეთოდით უხსნიდა. ქვე- მოთ მოცემული გადმოცემები მკაფიოდ ადასტურებს იმას, რომ ქალბატონებს, სურვილის შემთხ- ვევაში, თავისუფლად შეეძლოთ ალლაჰის შუამავლისთვის (ს.ა.ს.) თხოვნით მიმართვა ან კითხვის დასმა. მაგა- ლითისთვის შეგვიძლია მოვიტანოთ ალლაჰის შუამავლის (ს.ა.ს.) მიერ ესმა ბინთი უმესისეს- თვის სირთულის დროს საკითხავი ვედრების სწავლება. ასევე, უმმუ ჰანი ბინთი ები ტალი- ბის მიერ ალლაჰის შუამავლისთვის (ს.ა.ს.) შემდეგი თხოვნა: „ო, ალლაჰის შუამავალო, მე ვარ ქალი, რომელიც უკვე დავუძლურდი, გთხოვ მასწავლო ისეთი რამ, რის შესრულე- ბასაც მჯდომარე მდგომარეობაში შევძლებ!“ აგრეთვე, უმმუ სულეიმისთვის ლოცვის დროს საკითხავი ვედრებების სწავლება და სხვა. (აჰმედ ბინ ჰანბელი, 1995/577; ჰაქიმი, 1990/462) ენსარი ქალბატონებისთვის მორცხვო- ბის გრძნობას ცოდნის შეძენაში დაბრკო- ლება არ შეუქმნია, რასაც მართლმორ- წმუნეთა დედა ძფირფასი აიშა შემდეგი სიტყვებით გვამცნობს: „როდენ ბედნიერი არიან ენსარი ქალბატონები, რომელთაც მორცხვობა ცოდნის შეძენისთვის დაბრ- კოლებად არ მიუღიათ“. (ბუხარი, 1400/ ილმი, 50; მუსლიმი, 1426; ებუ დავუდი, ტაჰარეთი, 122). გამომდინარე აქედან, ენსარ ქალბა- ტონებს ალლაჰის შუამავლისგან (ს.ა.ს.) თა- ვისუფლად შეეძლოთ, სასურველ საკითხთან დაკავშირებით, ცოდნის მიღება. როგორც ისტორიული წყაროებიდან ირკ- ვევა, ისლამის პირველ ხანებში წერა-კითხვის მცოდნე საჰაბეთა რაოდენობა საკმაოდ მცირე იყო. თუმცა იმ მცირე წერა-კითხვის მცოდნეთ არ წარმოადგენდნენ მხოლოდ მამაკაცები, შესაბამისად, იყვნენ ქალბატონები, რომელ- თაც ასევე ჰქონდათ განათლება მიღებული და იცოდნენ წერა-კითხვა. წერა-კითხვის მცოდნე ქალბატონებს შორის ცნობილია შიფა ბინთი აბდულლაჰ ელ-ადევიიე. ისტორიული წყარო- ების თანახმად, შიფა ბინთი აბდულლაჰ ელ-ა- დევიემ მართლმორწმუნეთა დედას - ძვირფას ჰაფსას წერა კითხვა ასწავლა. გარდა ამისა, ასევე ცნობილია სა’ღად ბინ ები ვაყყასის მი- ერ თავისი ქალიშვილისთვის - აიშასთვის წე- რა-კითხვის სწავლების ამბავიც. შესაბამისად, აიშე ბინთი სა’ღიდიც წერა-კითხვის მცოდნეთა შორისაა. გარდა ამათი, არსებობს შიფა ბინ- თი სა’ღდის გადმოცემაც, რომელიც ამბობს, რომ მას წერა მამამ ასწავლა. (ბელაზური, 1987/658) საზოგადოებაში, სადაც წერა-კითხვა მამა- კაცების ძალიან მცირე ნაწილმა იცოდა, უმმუ გულსუმ ბინთი უყბესა და ქერიმე ბინთი მიყ- დადის სახით, წარმოდგენილი არიან ქალ- ბატონები, რომლემაც ასევე, წერა-კითხვა იცოდნენ. აგრეთვე, არ უნდა იყოს რთულიწარმოსადგენი, რომ იმ ხანებში ფატმა ბინთი ხატტაბი წერა-კითხვის მცოდნეთა შორის მო- იაზრებოდა. ასევე ცნობილია, რომ ფატმა ბინ- თი ხატტაბი ჰიჯრეთამდე მექაში ცხოვრობდა და ზეშთაგონების (ვაჰიის), ზეგარდმოვლენის პროცესში ყურანის ზოგიერთი წერილობითი ფურცელი მასთან ინახებოდა. (მუჰამმედ ჰა- მიდულლაჰი, 1993/771) აღნიშნულ პერიოდში ჰაფსა ბინთი სირინს (იბნი სა’ღდი, 484) თორ- მეტი წლის ასაკში შეეძლო ყურანის კითხვა, რომელთანაც ენეს ბინ მალიქი და ებუ ალიე მიდიოდნენ და ერთმანეთს ესალმებოდნენ. (იბნულ ჯევზი, 1992; 171) გარდა ამისა, ცნობილია, რომ ძვირფას აიშასა და უმმუ სელემეს (რ.ა) მსგავსად, ზოგი- ერთ საჰაბე ქალბატონს შეეძლო კითხვის შეს- წავლა, თუმცა წერა ვერ შეძლეს. (ბელაზური, 1987; 662) ზემოთ მოცემული ცნობები, მკაფი- ოდ ასახავს იმ გარემოებას, რომ იმ პერიოდში წერა-კითხვის სწავლა უფრო მეტად ინდივი- დუალური გარჯის შედეგი იყო, რაშიც ქალ- ბატონები განსაკუთრებულ შრომას დებდნენ. ალლაჰის შუამავლის (ს.ა.ს.) ეპოქაში ქალ- ბატონების სწავლა-განათლება უფრო ხშირად სახლებსა და მესჯიდი ნებევში მიმდინარეობ- და. იმის გამო, იმ ხანებში რომ არ არსებობდა დამოუკიდებელი საგანმანათლებლო დაწე- სებულება, ძირითადად მეჩეთები წარმოად- გენდა სწავლა-განათლებს ცენტრებს, სადაც როგორც მამაკაცებს, ასევე ქალბატონებს გა- ნათლების მიღების შესაძლებლობა გააჩნდათ. ჩვენამდე მოღწეული ცნობების თანახმად, ქალბატონები, როგორც დროის ლოცვებს, ასევე ჯუმა და ბაირამის ლოცვებსაც ესწრე- ბოდნენ. უმმუ სინან ელ-ესლემის გადმოცემა ამის ნათელი მტკიცებულებაა: „ჩვენ ალლა- ჰის შუამავალთან ერთად ჯუმისა და ბაირამის ლოცვებს ვესწრებოდით“. (იბნი აბდილბერ- რი, (2002;1941) გამომდინარე იქიდან, რომ ქალბატო- ნები მეჩეთში წაკითხული ხუტბებისა და რე- ლიგიური საუბრების მოსმენით დიდ ცოდნას იძენდნენ, ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) მე- ჩეთში წასვლის მსურველი ქალბატონებისთ- ვის დაბრკოლებების აღმოფხვრა და ნებარ- თვის გაცემა განიზრახა. (ბუხარი, ეზანი, 162; ჯუმა, 13; მუსლიმი, სალათი, 30; ებუ დავუდი, სალათი, 53) უმმუ ათიეს (რ.ა.) გადმოცემის თანახმად, ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) ქალ- ბატონებს მათთვის განსაკუთრებულ დღეებშიც კი მეჩეთში მისვლისა და ხუტბეს მოსმენის ნე- ბას რთავდა. (მუსლიმი, სალათულ-ღ’იდეინი, 1) ერთხელ, როდესაც მართლმორწმუნეთა დედა -უმმუ სელემე სახლში სხვა ქალბატონს თმას ავარცხნინებდა, სწორედ ამ დროს ალ- ლაჰის შუამავლის მიერ (ს.ა.ს.) მინბერზე წარმოთქმული შემდეგი სიტყვები გაიგონა. „ო, ადამიანებო!“ უმმუ სელემე მაშინვე მიუბ- რუნდა ქალბატონს და უთხრა: „შეეშვი ახლა, სხვა დროს გააგრძელებ!“ კი მაგრამ, ის ხომ მხოლოდ მამაკაცებს მოუწოდებს და არა ქალ- ბატონებს. უმმუ სელემემ მიუგო: „მეც ადამია- ნი ვარ“ და მაშინვე ალლაჰის შუამავლის ხუტ- ბის მოსასმენად მეჩეთში გაეშურა. (მუსლიმი, ფედაილი, 9) ამრიგად, ასეთი გადმოცემები ცხადყოფს, რომ ქალბატონებს, ისე როგორც მამაკაცებს, ჰქონდა შესაძლებლობა მისულიყ- ვნენ მეჩეთში, მოესმინათ ქადაგებები და მიე- ღოთ ცოდნა. ქალ ბა ტო ნე ბის სუფ ფა - ანუ „სუფფეთუნ-ნისა სიტყვა „სუფფას“ ლექსიკური მნიშვნელო- ბა შემაღლებულ ადგილს ნიშნავს. გა- მომდინარე აქედან, მესჯიდი ნებევში იმ დარბაზის გვერდით, სადაც ლოცვა სრულდებოდა, თუმცა მისგან ცოტა მო- შორებით, გამოყოფილი იყო კონკრეტუ- ლი ადგილი, რომელიც „სუფფად“ იწო- დებოდა და სწავლა-განათლების პრო- ცესი მიმდინარეობდა. მას შემდეგ, რაც ყიბლას მიმართულება ქაღ’ბასკენ შე- იცვალა ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) მეჩეთის ჩრდილოეთის მხარის კედლის გადა- ხურვა ბრძანა, იგი ხელახლა შეკეთდა და შემ- დეგ ხალხმა მისი ცნობილ ადგილად „სუფფად“ გამოყენება დაიწყო. მეჩეთთან მიერთებული სუფფა ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) ისეთ საჰაბეებს გამოუყო, ვისაც მედინაში არავინ ჰყავდა და არც საცხოვრებელი თავშესაფა- რი გააჩნდა. შესაბამისად, სუფფას მკვიდრნი განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ გადიოდ- ნენ სწავლა-განათლების პროგრამას. ამრი- გად, შეიძლება ითქვას, რომ სუფფას სახელით პირველი ისლამური უნივერსიტეტი დაარსდა. სუფფაში სწავლა-განათლებას ძირითადად მამაკაცი საჰაბეები იძენდნენ. მაგრამ სხვა- დასხვა ლიტერატურული წყაროებიდან ირკვე- ვა, რომ ალლაჰის შუამავალს (ს.ა.ს.) ჰქონდა გამოყოფილი ადგილი „სუფფეთუ-ნისა“ სახე- ლით, სადაც ცოდნას ქალბატონები იღებდნენ. ერთ-ერთი გადმოცემით, საჰაბე „ქაღ’ქა ბინ ჰადრადის მეუღლის - ბუყაირას გადმოცე- მის თანახმად, არსებობს მყარი მტკიცებულება ქალთა სუფფას არსებობასთან დაკავშირებით. ბუყაირა ამბობდა: „მე როდესაც ქალთა სუფ- ფაში ვიჯექი, დავინახე ალლაჰის შუამავალი, რომელიც ხუტბას კითხულობდა და ამ დროს მარჯვენა ხელით რაღაცას მიანიშნებდა“. (აჰმეთ ბინ ჰანბელი, 1995; 523) აღნიშნული გადმოცემები ადასტურებს ქალთა სუფფას არ- სებობას, რომელიც მამაკაცებისთვის გამოყო- ფილი ადგილიდან განცალკევებული იყო. ამ სუფფაში მყოფი ქალბატონები ალლაჰის შუა- მავალს, რომელიც მამაკაც საჰაბეებს ლექცი- ებს უკითხავდა, თავისუფლად ხედავდნენ და უსმენდნენ მას. მაგრამ აქ მთავარი გარემოება ის იყო, რომ მამაკაცი საჰაბეები სუფფაში დღე- ღამეს ატარებდნენ, ხოლო ქალბატონები დღის განმავლობაში ისმენდნენ ქადაგებებს, ლექცი- ებს და საღამოს ოჯახებში ბრუნდებოდნენ. დას­კ­ვ­ნა ვიდრე ისლამის გავრცელება დაიწყებო- და, ცნობილია, რომ არაბულ სამყაროში ქალი ცხოვრების უამრავ სფეროში არ მონაწილე- ობდა. ქალი, რომელიც არანაირ ღირებულე- ბას არ წარმოადგენდა, მას ასევე არ შეეძლო ყოფილიყო სწავლა-განათლების პროცესში ჩართული. მხოლოდ შიფა ბინთი აბდულლა- ჰისა და ყურეიშელი დიდგვაროვანი ოჯახების ქალბატონების სახით იყვნენ გამონაკლისები. ისლამამდელ პერიოდში სხვა ქალებს აღნიშ- ნული პირობები არ ხვდათ წილად. ისეც წე- რა-კითხვის მცოდნეთა სიმცირის პირობებში, შეიძლება ითქვას, რომ ქალთა შორის თით- ქმის არ იყვნენ ისეთები, ვისაც წერა-კითხვა ეცოდინებოდა. ისლამის გავრცელების დაწყებიდან, ალ- ლაჰის შუამავლის (ს.ა.ს.) განსაკუთრებული მითითებებისა და მოწოდებების შედეგად, ქა- ლებმა, როგორც სოციალურ სფეროში, ასევე სწავლა-განათლების პროცესში, თავიანთი ნიჭის რეალიზება შეძლეს. ისლამმა ქალს დამსახურებული და ღირ- სეული სტატუსი მიანიჭა. შესაბამისად, იმ სა- შუალებებით, რაც მამაკაცებს მიეცათ, ასე- ვე ქალბატონებსაც შეეძლოთ ესარგებლათ. ასევე, მამაკაცი საჰაბეებისთვის დაარსებული სუფფას მსგავსი საგანმანათლებლო გარემო მესჯიდი ნებევშიც შეიქმნა. მესჯიდი ნებევში შესასვლელი ერთ-ერთი კარის მხოლოდ ქალ- ბატონების შესასვლელად გამოყოფა, მათ- თვის განათლების მიღების მიმართულებით გაკეთებული განსაკუთრებული სიმარტივეა. ისეთი მნიშვნელოვანი და განსაკუთრებული დამოკიდებულების პოვნა, რომელიც ალლა- ჰის შუამავლის (ს.ა.ს.) ეპოქაში ქალბატონე- ბის სწავლა-განათლების მიმართულებით იყო გამოყენებული, იშვიათია. გა­მომ­ცემ­ლო­ბის სამ ბის სამ­სა­სუ­რის ხელ­მ­ძღ­ვა­ნე­ლი გე­ლა გო­გი­ტი­ძე

„...აუწყე ხალხს ჰაჯის შესახებ და მოვლენ ისინი შენთან ფეხით და ჩქარმავალი აქლე- მებით ქვეყნის შორეული მხარეებიდანაც!“ (ყურანი, სურა ჰაჯი, 22/27) დედამიწაზე ათასობით გზაა, რომლებსაც ადამიანები ფეხით თუ ტრანსპორტით გადიან, მაგრამ არის ერთი განსაკუთრებით მნიშვნე- ლოვანი გზა, რომელიც უზენაეს ალლაჰთან მისასვლელი გზაა და მას „ჰაჯის გზა“ ჰქვია. ჰაჯის გზა ამქვეყნად წმინდა მიწების, წმინდა ადგილების - მექასა და მედინას მოსანახუ- ლებლად მიმავალი გზაა, რომელიც ამ ადგი- ლებში მყოფ მომლოცავს საკუთარ თავს უზე- ნაესი ალლაჰის წინაშე წარდგენილად წარმო- ადგენინებს. აქ გატარებული თითოეული წამი, წუთი, საათი, დღე, კვირა თუ თვე განუმეორე- ბელ შთაბეჭდილებებს და ასოციაციებს იწვევს, რამეთუ მორწმუნის გული ყველაზე მგრძნო- ბიარე, ყველაზე სათნო და უმწიკვლოა. ჰაჯო- ბაზე მყოფი ადამიანი ისეთ განცდებში იძირე- ბა, რომ საკუთარ ვენებში სისხლის თითოე- ული წვეთის მოძრაობას გრძნობს და ტვინით აღიქვამს საკუთარ სხეულში მის გაუჩერებელ მოძრაობას. ამ მოგზაურობას შეიძლება ეწო- დოს „მოგზაურობა თავდავიწყებაში“, მოგზა- ურობა მისტიურ და განუმეორებელ სივრცეში, მოგზაურობა, რომელსაც არ გინდა გააკარო დროისა და სივრცის აღქმა. ესაა მოგზაურობა, რომელიც მორწმუნის გულს ყველაზე ძლიერი სულიერებით ამდიდრებს და მოსავს. ჰაჯო- ბა სულიერების ზენიტში ყოფნა და საკუთარ თავთან რწმენის საკითხებზე მუშაობის, კიდევ ერთხელ დაფიქრებისა და გაანალიზების შე- მეცნებითი რეპეტიცია ანუ სულიერი აღმასვ- ლის საუკეთესო პერიოდია. ჰაჯობა ჩემთვის დაიწყო არა მაშინ, როცა თვითმფრინავში ჩავჯექი, არამედ მაშინ, როცა გულმა იდუმალი მოწვევა მივიღე: „მოდი ჩემ- თან, როგორიც ხარ, დამძიმებული, დამწუხრე- ბული, მაგრამ გულწრფელი!“ ეს მოწვევა ყურანში ასე ჟღერს: „… აუწყე ხალხს ჰაჯის შესახებ...“ (სურა ჰაჯი, 22/27) ჰაჯობა ჩემთვის ასეთი წუთების ჯაჭვი იყო, მოგზაურობა არა მხოლოდ სივრცეში, არა- მედ საკუთარ თავში. მოგზაურობა მექაში იყო მიწიერი ნაბიჯი, მაგრამ ნამდვილი სვლა ჩემს სხეულში შინაგანად მოხდა. ეს იყო ჩემი მოგ- ზაურობა-რეპეტიცია უზენაესი ალლაჰის გზა- ზე. სწორედ იქ ვიგრძენი თავი პირველად ყვე- ლაზე დამოუკიდებლად, მე აღარ ვეკუთვნოდი ამქვეყნიურ ყოველდღიურობას. იქ არც სიტყ- ვები გინდა, არც კამერები, არც აღნიშვნები, გინდა მხოლოდ ლოცვად ჩურჩული, ბაგეთა- გან ამოცრა: „მოვედი, ჩემო ღმერთო! ვეღარ გავუძელი შენს მონატრებას ჩემში!“ ეს არ იყო მხოლოდ რელიგიური მოვალე- ობის შესრულება. ეს იყო სულის გამოტირე- ბა, ტვირთის ჩამოცი- ლება, საკუთარ თავთან შეხვედრა, როცა სხვა არაფერს აქვს მნიშვნე- ლობა, გარდა ერთისა: „ღმერთო, მიიღე ჩემი გზა შენამდე!“ ეს იყო სულის განწ- მენდა, თავგანწირვა და შინაგანი სიმართლით ღვთის წინაშე წარდო- მაზე ფიქრი. იქ მომე- ცა შანსი მელოცა არა მარტო იქ, სადაც მომ- ლოცველთა ქარავნები საუკუნეების განმავ- ლობაში მიედინებოდა, არამედ შევხვედროდი საკუთარ თავს სიჩუმის შუაგულში. ჰაჯობაზე სულ ჩაგესმის ღმერთის კითხვა: „მე აქ ვარ, მაგრამ შენ სად ხარ?“ და მლოცველის პასუხია: „ლებბეიქ, ალ- ლაჰუმმე ლებბეიქ…“ (მოვედი, უფა- ლო, მოვედი შენი სიყვარულით!) ჰა- ჯობა იწყება იქიდან, როცა ჩაგესმის შინაგანი ძახილი: „ნეტა, ოდესმე მეც მოვხვდები მექაში?“ ეს კითხვა ყოველ მუსლიმ ადამიანში ღრმა ფსიქოლოგი- ური იმპულსით იბადება. ალლაჰის შუა- მავალმა (ს.ა.ს.) ბრძანა: „ის, ვინც ჰაჯ- ზე წავიდა, და არ თქვა სიტყვა ბილწი და არ ჩაიდინა ცოდვა, ისეთი უბრუნდება, როგორიც დედამ შვა“. (ბუხარი, 1521). ჰაჯობა ამზადებს ადამიანს აღიარებისთვის, რომ მას სჭირდება ღმერთთან დაბრუნება. იგი არ ითხოვს სრულყოფილებას, ითხოვს გულწ- რფელობას. და სწორედ ამიტომ, ჰაჯის დაწყე- ბაც არის იმედით დატვირთული ნაბიჯი, რო- დესაც ადამიანი საკუთარ სისუსტეს აღიარებს, მაგრამ მაინც იწყებს სვლას. პირველად ქაღ’- ბას დანახვა არის მომენტი, რომელსაც ვერ აღ- წერ სიტყვებით. ეს არის „რწმენის განსხეულე- ბა“, თითქოს მანამდე რწმენა იყო აბსტრაქტუ- ლი, ახლა კი თვალსაჩინო გახდა. ადამიანი ამ დროს აღარ იმყოფება მხოლოდ მიწაზე, არა- მედ შინაგანად იშლება და აღდგება. ყურანში ნაბრძანებია: „უეჭველად, სამყაროსადმი ბა- რაქად და ჭეშმარიტ გზაზე დასადგინებლად უპირველესი სახლი (სამლოცველო) სწორედ, რომ ბექაში (მექაში), იქნა აღმართული ხალ- ხთათვის“. (სურა იმრანი, 3/96). ქაღ’ბა მხო- ლოდ ქვის კედლები არ არის. ის არის ერთო- ბისა და ღმერთის ცენტრალურობის სიმბოლო. მორწმუნეები მის გარშემო ტავაფს ასრულებენ და ამით გამოხატავენ იმას, რომ მთელი მათი ცხოვრება ღმერთის გარშემო ტრიალებენ. თი- თოეული ტავაფი (ქაღ’ბას გარშემოვლა) თითქოს ცხოვრების ერთი თავიაო, სინანულის, მადლიერების, ტკივილისა და იმედის ნა- რევია. ქაღ’ბა გვასწავლის: ჭეშმარიტება შუაგულშია და ეს შუაგული — ალლა- ჰია. ჰა ჯო ბას თან ახ- ლავს თა ვი სი რი ტუ ა- ლე ბი და სუ ლი ე რე ბა 1. იჰრამით შემოსვა, უბ- რალოება სიკვდილამდე და ღმერთთან სიახლოვე, თეთრი ტანისამოსით ადა- მიანი ტოვებს გარეგნობას და თანდაყოლილ სტატუსს, დგება უფლის წინაშე, რო- გორც მომნანიებელი; 2. არაფატისკენ დაძვრა, მოლოდინის მუხტი ღმერთთან დასაახლოებ- ლად, ეს არ არის ფიზიკური გზა, ეს არის შინა- განი ძახილის პასუხად სვლა ალლაჰთან; 3. დილის ლოცვა არაფა დღეს. ეს არის გა- თენება სინანულისა და მადლიერების მიჯნაზე ანუ ლოცვა, რომელიც სულის განწმენდას ემ- სახურება; 4. შუადღისა და სამხრობის ლოცვები ჯემ- ღი თაყდიმით, ლოცვების გაერთიანება დროის ერთ წერტილში სიმბოლოა იმისა, რომ დრო მხოლოდ ღმერთს ეკუთვნის; 5. არაფატზე დგომა ანუ შიშველი სული ღმერთის წინაშე, „არაფატზე მდგომი — ჰა- ჯია“. (ბუხარი, 1659) ეს არის დღე, როცა ადა- მიანი ყველაზე გულწრფელად საუბრობს ალლაჰთან. არაფატი სხვა განზომილებაა. ეს არის ადგილი და დრო, სადაც ყველა მლოც- ველი ალლაჰის წინაშე დგება, როგორც მომ- ნანიე. იგი დგას თეთრ სამოსში, ყოველგვარი იდენტობის გარეშე, მხოლოდ თავისი სულიე- რი რეალობით. „არ არის სხვა დღე, როცა ალლაჰი უფრო მეტ მონა-მორჩილს ათავისუფლებდეს ჯოჯო- ხეთიდან, ვიდრე არაფატის დღეს“. (მუსლიმი, 1348) არაფატზე დგომა არის სიმბოლო ადა- მიანის მზადყოფნისა ღმერთთან დიალოგისთ- ვის. იქ ადამიანი არაფერს ამბობს ხმამაღლა, მაგრამ შიგნით მთელი ცხოვრება უწყვეტ მო- ნოლოგად იღვრება. ეს არის ფსიქოლოგიური განწმენდა, საკუთარი თავის გათავისუფლება მონანიების მოლოდინით; 6. მუზდელიფისკენ დაძვრა, ღამით სიარუ- ლი სიცარიელისკენ, ღამე - მიწაზე, ღია ცის ქვეშ, სიმდაბლისა და მოთმინების გამოვლი- ნებაა; 7. ლოცვები მუზდელიფეში - ესაა მოთმინე- ბა და ლოდინი ალლაჰზე, ორი დროის ლოცვის ერთდროულად შესრულება, აღნიშნავს იმედ- სა და მადლიერებას ერთად; 8. მინაზე გადასვლა ანუ სულიერი ბრძო- ლის ველი, აქ იწყება ბრძოლა საკუთარ ეგოს- თან, ვნებებთან, ამპარტავნობასთან; 9. დიდი ეშმაკის ჩაქოლვა, როცა ქვა ხდე- ბა შენდობა, თითი ქვა - თითო ცოდვის ჩამო- რეცხვა! აქ ადამიანი ხელს უშვებს წარსულს; 10. მსხვერპლშეწირვა ანუ მზადყოფნა ღვთის კმაყოფილების მოპოვებისთვის ძვირ- ფასის დათმობაზე, მორჩილების ნიშანი, სიყ- ვარული და ღმერთზე მაღლა არავის და არაფ- რის დაყენება; 11. თმის შეკრეჭა და იჰრამიდან გამოსვლა, გარე ცვლილება, შინაგანი გარდაქმნის ფიზი- კური გამოხატულება; 12. ტავაფი ანუ ქაღ’ბას გარშემოვლა. ესაა დაბრუნება არსებითთან, სრული ციკლის დას- რულება და მადლიერებით გამოხატვა; 13. საფასა და მერვეს შორის სიარული ანუ იმედით სვლა, ჰაჯერის ისტორიის ცოცხალი გაგრძელება, წყურვილის გზა ღვთის წყალო- ბისკენ; 14. ეშმაკის ჩაქოლვა ყურბან ბაირამის მე-2 და მე-3 დღეს, რწმენის განმტკიცება ყოველ- დღიური ბრძოლით, მიზანმიმართული სიმტკი- ცის გამოვლენა; 15. გამოსამშვიდობებელი ტავაფი, როცა სხეული ბრუნდება, მაგრამ სული რჩება, წას- ვლა სევდით და მადლიერებით. ღმერთთან განშორება, რომელიც სინამდვილეში დაბრუ- ნებაა. მე­დი­ნა — რწმე ნა — რწმე­ნის სიმ ნის სიმ­შ­ვი­დე მედინა ქარიშხლის შემდეგ სიმშვიდეა. მე- ქა ღვთიური სიდიადეა, მედინა — ღვთიური სითბო. შუამავალი მუჰამმედის (ს.ა.ს.) ქა- ლაქში შესვლა არის რწმენის შინაგანი მხა- რის გაცნობიერება. მედინა გვასწავლის თავ- მდაბლობას, სიყვარულს და მოლოდინს, რომ რწმენა ყოველთვის დუმილში იბადება. ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს) ბრძანებს: „ვისაც შეუძლია მეჩეთის (მესჯიდი ნებევი) მონახულება ჰაჯის შემდეგ და არ მოვა, მან უგულებელყო ჩემთან მოსვლა“. (ბეიჰაქი). მედინაა იქაა, სადაც რწმენა შიგნიდან ყვავი- ლობას იწყებს. დაბ­რუ­ნე­ბა ანუ ადა ბა ანუ ადა­მი­ა­ნი ში­ნა- გა­ნად სხვა ხდე­ბა როცა ჰაჯიდან ბრუნდები, თითქოს მექა უკან რჩება, მაგრამ სინამდვილეში მექა შენ- ში რჩება. ქაღ’ბას სიდიადე გონებაში მკაფიოდ დგას. არაფატის მდუმარება კვლავ არის შენ- ში, როგორც სულიერი სალარო, რომელსაც შეგიძლია დაუბრუნდე ყოველ ჯერზე, როცა გჭირდება ალლაჰთან მჭიდრო სიახლოვე. ჰა- ჯობა არის დაბრუნება პირველსაწყისში ანუ იქ, სადაც ადამიანი მტვრად იქმნა, მაგრამ ალლაჰმა მას სული შთაბერა. ალლაჰის შუ- ამავალი (ს.ა.ს.) ბრძანებს: „ჰაჯის ჯილდო მხოლოდ სამოთხეა“. (ბუხარი, 1773). მაგრამ ჰაჯის ჭეშმარიტი ჯილდო, რაც ამქვეყნადვე იწყება, არის შინაგანი სიმშვიდე, როცა ყვე- ლაზე ახლოს შეიგრძენი მექა და დაუახლოვ- დი ღმერთს, მხურვალე გულით იხსენებ მედი- ნას ქუჩებში განცდილ სიყვარულს, არაფატზე ითხოვდი მიტევებას და ახლა გაქვს ალლაჰ- თან სიახლოვის გამოცდილება. ჰაჯობა, რო- გორც გზა ღმერთთან და საკუთარ თავთან შერიგებისკენ მიმავალი გზა, ნიშნავს გულ- წრფელ მობრუნებას, ღვთის ნებასთან თან- ხვედრას, შიდა კონფლიქტების გადალახვას და მღელვარე სულის დამშვიდებას. ეს არის საფეხუროვანი მოგზაურობა მარადიულობაში, რომელიც იწყება ნაბიჯით, მაგრამ არ მთავრ- დება დაბრუნებით, მთავრდება მხოლოდ გარ- დაქმნილი გონებითა და მშვიდი გულით. როცა მექადან ბრუნდები, გაბნეული ხარ დროსა და სივრცეში. გგონია დაბრუნდი, მაგრამ სინამ- დვილეში, ერთი ნაწილი იქ, ქაღბას ჩრდილში დაგრჩა, ფიქრით ისევ არაფატის მთაზე ხარ, ხან მედინაში, მესჯიდი ნებევის მეჩეთის იატაკ- ზე ფეხმორთხმული ზიხარ ან ლოცულობ. შენი ნაბიჯები ისევ ამ ქვეყნისას ემსგავსება, მაგ- რამ გულის რიტმი აღარ არის მიწიერი. რაღაც დიდი განძი გაჩნდა შენში, მშვიდი, მდუმარე, ძლიერი. ალლაჰმა მოგმადლა ჰაჯის მადლი, მაგრამ ყველაზე დიდი მადლი ის იყო, რომ გააანალიზე, ვინ ხარ სინამდვილეში. და რო- ცა იცი, ვინ ხარ ალლაჰის წინაშე, ამ ცოდნას ვეღარაფერი გაფანტავს. ახლა, როცა დაბ- რუნდი, სულში ერთი ჩუმი კითხვა დაგყვება: „შეგიძლია იცხოვრო ისე, თითქოს ისევ არა- ფატზე დგახარ?“ თუ ეს კითხვა დაგრჩა სულ- ში, შენში ჰაჯობა არ დამთავრებულა. იგი გაგ- რძელდება ყოველ დილას, ყოველი ლოცვის წინ, ყოველ გახსენებისა და დუმილის დროს. ჰაჯობა არ არის მხოლოდ მექამდე მისვლა. ჰაჯობა - შინაგანი წარსულიდან ღვთის ნა- თელთან დაბრუნებაა. რჩე­ვა სუ­ლის­თ­ვის – ჩემ ვის – ჩემ­თ­ვი­საც და თქვენ და თქვენ­თ­ვი­საც ოდესმე, თუ ჰაჯობაზე წახვალ ან თუგინდ არ წახვიდე, მაგრამ ილოცებ მექასკენ, გული გაგიწევს არაფატისკენ და მედინას სიმშვი- დეზე იფიქრებ. გახსოვდეს: ჰაჯობა არ არის მხოლოდ იმ ადამიანისთვის, ვინც ფიზიკურად მექაში მიდის. ჰაჯობა არის ყველასთვის, ვინც ერთხელ მაინც მოისმინა ალლაჰის მოწოდება: „მოდი ჩემთან — როგორ(ი)ც ხარ!“ ეს გზა არ იწყება თვითმფრინავით ან რამდენიმე კი- ლომეტრის გავლით, იწყება გულით, გულით, რომელიც სვამს კითხვას: „ღმერთო ჩემო, შენ- თან როგორ მოვიდე?“ და პასუხსაც გულშივე იღებ: „მოდი ნელა, მცდარად, მაგრამ გულწრ- ფელად!“ ამიტომ, როცა დავბრუნდი მექადან, მივხვდი: ყველაზე ძნელი ჰაჯობა ახლა იწყება. ჰაჯობა, რომელიც ყოველდღეა. ჰაჯი, რომე- ლიც არ ჩანს, მაგრამ იბრძვის საკუთარი ეგოს, ქედმაღლობის, გულგრილობის, მექანიკურო- ბის წინააღმდეგ. ხშირად მეკითხებიან: „რა ჩა- მოიტანე მექადან?“ ვპასუხობ: „სიჩუმე. ჩუმი სიცხადე, რომ ღმერთი ახლოსაა, როცა გულ- წრფელი ხარ“. შენც, როცა იფიქრებ ღმერთზე, ნუ დაელოდები შენს სრულყოფილებას. და ბოლოს, იცხოვრე ისე, თითქოს ისევ არაფატზე დგახარ! ისე იარე, თითქოს ქაღ’ბასკენ მიდიხარ! ისე გიყვარდეს, თითქოს მედინას ქუჩებში დადიხარ! თუ ამას შეძლებ, ჰაჯობა შენში ყოველდღე განახლდება. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მუფ ლოს მუფ­თის მო­ად­გი­ლე მინ­დია ირე დია ირე­მა­ძე

თანამედროვე მედიასივრცეში ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზული პრობლემა, რომელიც ისლამურ სამყაროსაც შეეხო, არის ფეთვისა და რელიგიური ცოდნის გაუფასურება. ციფრულმა კომუნიკაციამ რელიგიური დისკურსი ღია და ხელმისაწვდომი გახადა, თუმცა ამან პარალელურად წარმოშვა კრიზისი — კომპეტენციის, პასუხისმგებლობისა და ეთიკის კრიზისი. სოციალური მედიის ეპოქაში, სადაც იუთუბერები, ტიკტოკერები და ბლოგერები ღიად და ხშირად თამამად ახმოვანებენ შარიათულ საკითხებზე საკუთარ ინტერპრეტაციებს, ჩნდება კითხვა: ვინ მართავს საზოგადოებრივ რწმენას და რამდენად კომპეტენტურია მათი სიტყვა? ფეთვა — მივიწყებული ამანათი ფეთვაა სიტყვა, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში უკავშირდებოდა მხოლოდ ღრმად განსწავლულ მუფთს, დღეს ხშირად „ხუმრობითაც“ კი ისმის ტიკტოკის კლიპებში, ინსტაგრამის რულებში ან ხელოვნური ინტელექტით გენერირებულ ბლოგპოსტებში. ფეთვის ტრადიცია ეფუძნება არა პირად ინტუიციას ან პოპულარულ მოსაზრებებს, არამედ ღრმა ცოდნას ყურანში, სუნნეთში, ფიქჰში და ფეთვის მეთოდოლოგიაში (უსულულ-ფიქჰი); კომპეტენციას მტკიცებულებების იერარქიის განხილვაში: ყურანი, სუნნეთი, იჯმა, ყიასი; დროისა და გარემოებების სწორად შეფასების უნარს; მორალურ პასუხისმგებლობას მუფთისა და მუსთეფთის მიმართ. ყურანში ვკითხულობთ: „ნუ გაჰყვები იმას, რისი ცოდნაც არ გაქვს!“ (სურა ისრა, 36) ბლოგერიზებული რელიგია — მორალური საფრთხე დღეს სოციალური ქსელების მეშვეობით ადამიანებმა მოიპოვეს უნიკალური შესაძლებლობა — აუდიტორიის ყურება და გავლენა. თუმცა ეს ძალა, როცა შარიათულ საკითხებზე კომპეტენციის გარეშე გამოიყენება, იწვევს: საზოგადოებრივ დაბნეულობას — ერთ თემაზე ათობით ურთიერთგამომრიცხავ პასუხს; სიღრმისეული საკითხების ზედაპირულად გადმოცემას — მაგალითად, ნიადაგის, ყიასის ან მაყასიდის თემებზე ტიკტოკის ვიდეოებით მსჯელობა; მუფთებისა და იმამების ავტორიტეტის დაკნინებას — ახალგაზრდობა ურჩევს: „GPT-ს ჰკითხე, უფრო მალე გიპასუხებს“; რწმენის კომერციალიზაციას — სარწმუნოება „ლაიქების“, „ჩანელების“ და რეკლამების თამაშად იქცა. ხელოვნური ინტელექტი — ფეთვის გენერატორი თუ ცოდნის თანაშემწე? ხელოვნური ინტელექტი (AI), მათ შორის ისეთი სისტემები, როგორიცაა ChatGPT, Google Gemini ან ღია კოდის ისლამური ბოტები, დღითიდღე პოპულარული ხდება და გამოიყენება ფეთვის შემცვლელ წყაროდ. თუმცა უნდა განვასხვაოთ: ინფორმაციის მიწოდება არ არის ფეთვა; გენერაცია არ არის შარიათული მსჯელობა; მონაცემებზე წვდომა არ არის ფიქჰური ცოდნა. AI არ ფლობს განზრახვას, თაყვას, ზრახვას და ღვთის წინაშე მორალურ პასუხისმგებლობას, რასაც მოითხოვს ფეთვის გაცემა. იგი მხოლოდ ალგორითმია, ხოლო ფეთვა — ამანათი. მუსლიმი და სწავლის გაფრთხილება იმამი შატიბი დასძენს: „ფეთვა არის ღვთის გზავნილის გაგრძელება — მისი გამცემიც იმავე ზნეობრივ სიმაღლეზე უნდა იდგეს.“ (მუვაფაყათი, 4/286) ჰადისში ვკითხულობთ: „ვინც გასცემს ფეთვას უმეცრებით, მან გაიმზადა ადგილი ჯოჯოხეთში.“ (ებუ დავუდი, 3657) რელიგია, რომელიც დადგენილია მთელი კაცობრიობისთვის და ძალაში რჩება ქვეყნიერების დასრულებამდე, ბუნებრივია, უნდა მოიცავდეს პასუხებს ყველა დროის გამოწვევებზე. ისლამი არ არის დროით ან სივრცით შეზღუდული რწმენა — ის არის ყოვლისმომცველი გზამკვლევი, რომელსაც ყველა ეპოქისთვის მოაქვს სიბრძნე, წონასწორობა და გამოსავალი. ამდენად, თანამედროვე მორალურ და სოციოლოგიურ კრიზისებზე პასუხი მისივე საფუძვლებში უნდა ვეძიოთ. ამ პრობლემების გადაწყვეტის გზაც თვით ისლამშია — და ეს გზა იწყება პასუხისმგებლობით, ღირებულებებზე აღზრდილი თაობის ჩამოყალიბებით; თაობის, რომელიც ფლობს რწმენას და გონიერებას, ზნეობასა და კრიტიკულ აზროვნებას; თაობის, რომელიც შეითვისებს ღვთის სიტყვას, იცხოვრებს სუნნეთის შუქზე და იქნება მზად, დაიცვას ჭეშმარიტება ცრუ იდეოლოგებთან დაპირისპირებისას. სწორედ ამგვარი თაობის აღზრდაა ისლამური უმმეთის გადარჩენისა და პროგრესის რეალური გზა. შესაბამისად, ამ პრობლემის გამოსავალი პასუხისმგებლიანი თაობის აღზრდაა. საზოგადოებრივი ცნობიერების ამაღლება განსხვავება ფიქჰურ აზრსა და ფეთვას შორის. რწმენა არ უნდა განისაზღვროს ვიდეოს ხანგრძლივობით, არამედ შარიათული საფუძვლით. სწავლულთა გაძლიერება იმამების, მუფთებისა და შარიათის სპეციალისტების მხარდაჭერა. სწავლულთა საბჭოების გაძლიერება და მათი ონლაინ სივრცეში აქტიურობა. ციფრული ეთიკის სტანდარტები რელიგიური კონტენტისთვის სავალდებულო გახდეს დასაბუთების ვალდებულება. AI-ის გამოყენება მორალურად და ფიქჰურად შეზღუდულ ჩარჩოებში AI-ის გამოყენება მხოლოდ როგორც გადამოწმების, და არა როგორც განაჩენის წყარო. სწავლულთა ზედამხედველობით შექმნილი შარიათური სისტემები, რომლებიც ასწავლიან. პატივცემულო გაზეთ „რწმენის“ მკითხველებო, ფეთვა არ არის ტრენდი — ეს არის შარიათის ამანათი. ფეთვა არის სულიერი პასუხისმგებლობა, რომელიც ღრმა ცოდნას, ზნეობას და თემის სიყვარულს ეფუძნება. არ შეიძლება გამომუშავდეს ალგორითმით, არ შეიძლება დაწეროს ბლოგერმა ან AI-ბოტმა კონტექსტის გარეშე. დღეს მუსლიმებს სჭირდებათ: ინტელექტუალური მედია, ფიქჰურად განათლებული იმამები, ეთიკური სტანდარტი — რათა რწმენა არ გახდეს ბლოგერული ექსპერიმენტების მსხვერპლი და სუნნეთი ტენდენციებით არ დაიჩრდილოს. საქართველოს მუფთის მოადგილე რეზო მიქელაძე

მექაში გატარებული რთული პერიოდის შემდეგ, როგორც იქნა, მუსლიმები იმ ქალაქში გადავიდნენ, სადაც რელიგიურად თავისუფალ ცხოვრებას შეძლებდნენ. ქალაქი მედინა, რომელიც ჰიჯრეთის ქალაქად არის ცნობილი, ალლაჰის შუამავლის (ს.ა.ს.) მორჩილი ხალხისთვის ახალ სამშობლოდ გადაიქცა. ასევე ქალაქი მედინა `თევჰიდის~ მონოთეისტური რელიგიის შემსწავლელ ქალაქის სახელსაც ატარებდა. ამ ქალაქში მუსლიმებს შესაძლებლობა ჰქონდათ თავიანთი ცხოვრების ყველა პერიოდში ისლამის თანახმად ეცხოვრათ. რამეთუ შემოტევებით სავსე წლების შემდეგ, ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) თანამედროვეებთან ერთად, უზენაესი ალლაჰის სასურველი და სამაგალითო საზოგადოების შექმნის შესაძლებლობა ხელში ჩაიგდო. ეს საზოგადოება, ყოველი ცრუ რწმენისგან დაცული და ერთადერთ ღმერთზე თაყვანისმცემელი `მუსლიმი~ საზოგადოება იყო. ამ ახალ საზოგადოებაში, ყოველ ცრუ რამეს, ადგილი ისლამისთვის უნდა დაეთმო. როდესაც ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) მედინაში ჩავიდა, დაინახა, რომ ადამიანები ორ სხვადასხვა დღეს თამაშსა და გართობებს აწყობდნენ. როცა გართობის მიზეზი იკითხა, უთხრეს, რომ ეს უმეცრების ხანიდან გადმონაშთულ დღესასწაულს უკავშირდებოდა. დღესასწაული, რომელიც ძირითადად გაზაფხულსა და შემოდგომაზე აღინიშნება, მიჰრიჯანისა და ნევრუზის სახელს ატარებს. ეს დღესასწაულები ირანელი ხალხის რელიგიური და ტრადიციული დღესასწაულებია. მაგრამ შემდეგ სხვადასხვა გზებით, სხვა საზოგადოებებშიც გავრცელდა. გამომდინარე აქედან, ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) სხვა რელიგიების დღესასწაულების აღნიშვნა არ მოიწონა და ასე ბრძანა: `უეჭველად ალლაჰმა თქვენთვის ის დღეები, მათზე სასარგებლო მსხვერპლშეწირვის (ყურბანი) და ფითრე (მარხვის) დღესასწაულებით შეცვალა~. (ებუ დავუდი, სალათი, 239 ნესაი, იდეინ, 1) უზენაესმა ალლაჰმა, რომელმაც კაცობრიობის ჭეშმარიტებაზე დასადგენად შუამავლები წარგზავნა, ბოლო შუამავლად მუჰამმედი (ს.ა.ს.) აირჩია. ძვირფასი ნუჰის, ძვირფასი იბრაჰიმის, ძვირფასი მუსასა და ძვირფასი ღისასთვის ზეგარდმოვლენილი ღვთიური წერილები, მისთვისაც ზეგარდმოავლინა. ადამიანების ბნელეთიდან სინათლეში გამოყვანისთვის, ზეგარდმოვლენილი წიგნების დამადასტურებელი, კაცობრიობისთვის გზის მაჩვენებელი და მახარობელი, მეტად ძვირფასი ყურანი მას უბოძა. ღვთიური ძალის მეშვეობით, ყოველივე საშიშროების წინაშე ფარული ეს ზეგარდმოვლენა, არც სიტყვით დამახინჯებულ წინანდელ ღვთიურ რწმენებს და არც სუსტი საფუძველის მქონე სხვა რწმენებს არ ჰგავდა. პირიქით, ხალხისთვის, რომლებისთვისაც ეს წიგნი გამოიგზავნა, მიზნად ცხოვრების ყველა სფეროში საფუძვლიან ცვლილებებს ისახავდა. ყურანი, რომელიც ალლაჰის ერთადერთობის დამადასტურებელია, აღნიშნავს, რომ ძლევამოსილება, დიდება, უზენაესობა და უპირატესობა, ალლაჰს, შუამავალსა და იმ ხალხს ეკუთვნის, რომლებიც მორწმუნეთა რიგებში ჩაეწერებიან. ასევე გადმოგვცემს, რომ მორწმუნეების ნამდვილი მეგობრები უზენაესი ალლაჰი, შუამავალი და მორწმუნეები არიან. ასევე გადმოგვცემს, რომ მორწმუნე – მორწმუნის ძმაა. (ჰუჯურათი, 49/10) მორწმუნეა ადამიანი, რომელიც `ალლაჰის გარდა, სხვა ღვთაებას ღმერთად არ დაიდგენს,~ “ალლაჰის ხსენებისას გულები უთრთით~, `უხილავის სწამთ~, `ლოცვას აღასრულებენ და მოწყალებას გასცემენ~, `ერთმანეთის მიმართ სიკეთით გამოირჩევიან და უკეთურობას კრძალავენ~, `ნამუსს იცავენ და ნდობით გამოირჩევიან.~ უამრავ აიათში გვამცნობს იმას, თუ როგორი უნდა იყოს მუსლიმი პიროვნება და მსგავსი გადმოცემებით ცდილობს მორწმუნე ადამიანის გონებაში მუსლიმი პიროვნების იმიჯის შექმნას. ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) მსგავსი მეთოდით გადმოგვცემს ალლაჰის მიერ დაკისრებულ მოვალეობებს და მის საჭიროებებს. ასეთი მეთოდით კი ერთი მხრივ, მიზნად - გულებში თევჰიდის დანერგვას, ხოლო, მეორე მხრივ, რწმენის მიღებისთვის საჭირო დებულებების გაანალიზებას ისახავს. ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) ბრძანებს: `მუსლიმია პირი, რომელიც სხვა მუსლიმებისთვის ენითა და ხელით სანდოა~. (მუსლიმი, იმანი, 65) ასევე (ს.ა.ს.) ბრძანებს: `რაკარგ მდგომარეობაშია მორწმუნე! ვინაიდან ყოველივე მდგომარეობა მისთვის სასარგებლოა. ეს მდგომარეობა მხოლოდ მას ეკუთვნის. მადლიერებას აღავლენს მაშინ, როცა უხარია, ეს კი მისთვის სასიკეთოა. მოთმინებას იჩენს მაშინაც, როცა მწუხარება ეწვევა, რა თქმა უნდა მისთვის ესეც სასიკეთოა~. (მუსლიმი, ზუჰდი, 65) ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) მსგავსი სიტყვებით აღნიშნავს, რომ მუსლიმები განსხვავებული თვისებებით გამოირჩევიან და ვალდებული არიან სხვებისგან განსხვავებით იცხოვრონ. რა თქმა უნდა, ადამიანებისთვის, რომლებიც წლების განმავლობაში უმეცრების წყვდიადში ცხოვრობდნენ, წინაპრების რწმენების, კულტურისა და ადათ-წესებისგან ჩამოშორება, ან მარტივად შეცვლა, შეუძლებელი იყო. ერთ დღეს, მუსლიმები, ალლაჰის შუამავალთან (ს.ა.ს.) ერთად, ერთი გადმოცემის თანახმად, ჰუნეინის მიმართულებით, ხოლო მეორე გადმოცემის თანახმად, ჰაიბერის მიმართულებით მოგზაურობისას გზაზე ძალიან მწვანე ხეს გადაეყარნენ და შუამავალს სთხოვეს ეს ხე მათთვის `ზათუ ენვათ~ გადაექცია. `ზათუ ენვათი~ უვიცობის ხანაში `სიკეთის მომასწავებელი საკიდის~ მნიშვნელობას ატარებდა. წარმართები ყოველ წელს ხესთან იკრიბებოდნენ და მსხვერპლს სწირავდნენ. Aსევე, საბრძოლო იარაღს მასზე კიდებდნენ და ერთი დღის განმავლობაში, ღვთისმსახურების მიზნით, იქ რჩებოდნენ. უეჭველად, ალლაჰის შუამავალთან (ს.ა.ს.) ერთად მყოფმა მუსლიმებმა მსგავსი რამ, დაუფიქრებლად ძველი წეს-ჩვეულების ზემოქმედებით ითხოვეს, რამეთუ ეს კერპთაყვანისმცემლობის ადათია და ისლამთან არავითარი კავშირი არ აქვს. Aმიტომ, ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) მათ თხოვნას ასე უპასუხა: “სუბჰაანალლაჰ! თქვენი სიტყვები ჰგავს მუსას ხალხის სიტყვებს, რომლებმაც უთხრეს: `... ჰეი მუსა, დაგვიდგინე ჩვენ ისეთი ღვთაება, როგორი ღვთაებებიც ჰყავთ მათ...~ (არაფი, 7/138) ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.), რომელიც რელიგიურ საკითხებს ძალიან დიდ ყურადღებას უთმობდა, კერპებზე ფიცსა და კერპთაყვანისმცემლობას კრძალავს და ბრძანებს `თქვენგან რომელიმე თუ დაიფიცებს და ფიცში წარმოთქვამს სიტყვებს ალლათის ხათრისთვის’, მაშინვე ‘ლა ილააჰე ილლაალლააჰ’ წარმოთქვას...~ (მუსლიმი, ეიმანი 5) ისლამის თანახმად, ალლაჰის გარდა, სხვა რამეზე დაფიცება უსამართლობაა. Aსევე, აღინიშნება, რომ პირი რომელიც დაიფიცებს ისე, როგორც სხვა რელიგიის წარმომადგენელი, იმ რელიგიის წარმომადგენელი გახდება. (ბუხარი, ედები 44) ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) ბრძანებს: `ჩვენიანი ვერ იქნება პირი, რომელიც გლოვის მიზნით, სახეზე ხელებს შემოირტყამს, ტანისამოსს შემოიხევს და უმეცრების ხანის ტრადიციების თანახმად დაიტირებს~. (ბუხარი, ჯენაიზი, 35) ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.), მორწმუნეებს უმეცრების ხანიდან გადმონაშთი ტრადიციებისა და ღვთისმსახურების მიტოვებას უბრძანებს და ლოცვის, მსხვერპლშეწირვისა და წარმართის მსგავსად, ჰაჯობის ღვთისმსახურების აღვლენას კრძალავს. აAსევე, იმ დროებში, რომელშიც ურწმუნოები მზეს სეჯდეს აღუვლენდნენ, ანუ როცა მზე ამოდის, როცა ზენიტშია და როცა ჩადის, ლოცვის აღვლენა აკრძალა. (ებუ დავუდი, თატავვუღ’ი, 10) მან `ფერასა~ და `ათირეს~ სახელის მქონე მსხვერპლშეწირვაც აღკვეთა. ერთი ცხოველის პირველი ნაშიერი `ფერა~ და რეჯების თვეში შეწირული მსხვერპლი `ათირე~, კერპებისთვის შეწირული მსხვერპლის სახელებია. (მუსლიმი, ედაჰი, 38) წარმართები ჰაჯობის ღვთისმსახურების შესრულების დროს, როცა მზე სებირი’ს მთაზე ამოანათებდა, მუზდელიფე’დან მინა’ზე ბრუნდებოდნენ, ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) კი ამის საპირისპიროდ, მზის ამოსვლამდე სიბნელეში გამობრუნება დააწესა. (ბუხარი, მენაქიბულ-ენსარი, 26) ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.), როგორც რწმენასა და ღვთისმსახურებაში, ასევე იმ საკითხებში, რომელიც უმეცრების ხანას ეხებოდა და ისლამთან შეუსაბამო იყო, მორწმუნეებს რჩევებს უზიარებდა და გადავიწყებაში ეხმარებოდა. Aსევე, უვიცობის ხანაში თანაცხოვრების ფორმა `ასაბიეთი~, რომელიც საგვარეულო ერთიანობაზე აგებული ურთიერთობა იყო, აღკვეთა და ადამიანებს მსგავსი პრინციპისთვის ბრძოლა აუკრძალა. (მუსლიმი, იმარე, 57) ისლამში არც რასობრივს და არც საგვარეულო სხვაობას ადგილი არ გააჩნია, ვინაიდან ყურანის თანახმად `ყოველი ადამიანი ერთმანეთის ძმები და ალლაჰის მორჩილია~. (ჰუჯურათი, 49/10) ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) გადმოგვცემს, რომ ისლამში უპირატესობა მხოლოდ ღვთისმოსაობაშია და აღნიშნავს, რომ გვარიშვილობით ამაყი, სხვა გვარის ლანძღვა, ვარსკვლავებისგან წვიმის მოლოდინი და მიცვალებულის ხმამაღლა დატირება, უმეცრების ხანის წეს-ჩვეულებებია. (იბნი ჰანბელი, V, 411) ასევე, ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) გადმოგვცემს, რომ ალლაჰსა და მისი მორჩილს შორის რაიმე საშუალების დადგენა უშედეგოა და მორწმუნეებს ყველაზე რთულ პერიოდშიც სწორი ნაბიჯის გადადგმასა და მიუღებელი სიტყვების წარმოთქმას ურჩევს. (მუსლიმი, ჯენაიზი, 15) წარმართებთან, რომლებსაც სრულიად განსხვავებული რწმენა და ცხოვრების სტილი გააჩნდათ, ურთიერთობას და მათთან ერთად ცხოვრებას უარყოფითად აფასებდა. Aასევე, იმ პერიოდში მორწმუნეებს, ურწმუნოებისთვის განკუთვნილი ყვითელი ფერის ტანისამოსისა და წარმართთათვის განკუთვნილი სხვა ტანისამოსის ჩაცმაც აუკრძალა. (მუსლიმი, ლიბასი და ზინეთი, 12) ალლაჰის შუამავალს (ს.ა.ს.), რომელსაც არ სურდა ისლამი სხვა რელიგიების და რწმენების ზემოქმედებით შეცვლილიყო, პირველ პერიოდში წარმართთა შედარებით უფრო ახლო ურთიერთობა ჰქონდა იმ ხალხთან, რომლებსაც ღვთიური წიგნები ებოძათ. შესაბამისად, რელიგიურ საკითხებში, რომელზეც ისლამში ჯერ კიდევ არაფერი იყო გაცხადებული, მათ შესაბამისად მოქმედებას ირჩევდა. ვინაიდან ყურანი ხალხს, რომელსაც ღვთიური წიგნი ებოძათ, წარმართებისგან განასხვავებს, ასევე მათი საკვების მირთმევის და მათგან პატიოსანი ქალების ცოლად შერთვის ნებას იძლევა. აქედან გამომდინარე, ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) პირველ პერიოდში ლოცვას `ბეითი მაყდისის~ მიმართულებით აღასრულებდა. ბეითი მაყდისი კი იმ პერიოდში იმ ხალხის ყიბლას წარმოადგენდა, რომლებსაც ღვთიური წიგნი ებოძათ. როცა ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) მედინაში გადავიდა, გაიგო, რომ იუდეველები შუამავალ მუსას და მისი ხალხის გადარჩენის, ხოლო ფარაონისა და მისი ჯარის დაღუპვის დღის აღსანიშნავად, მუჰარრემის მეათე დღეს აშურა მარხვას ასრულებდნენ. ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) მაშინ, როცა ისლამში ჯერ კიდევ რამადნის თვის მარხვაზე არაფერი იყო გაცხადებული, მუსლიმებს ამ მარხვის შესრულება უბრძანა. (მუსლიმი, სიამი, 127) ასევე, მუსლიმებს გამომდინარე იქიდან, რომ წარმართებს არ დამსგავსებოდნენ, წვერის გაზრდა და ულვაშის დამოკლება ურჩია. (ბუხარი, ლიბასი, 64) ასევე, ურჩევდა იმასაც, რომ თმა დაევარცხნათ ისე, როგორც ის ხალხი ივარცხნიდა, რომლებსაც ღვთიური წიგნი ებოძათ. მაგრამ შემდეგ, მიუხედავად იმისა, რომ ალალჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) ისინი საერთო სიტყვაზე მიიპატიჟა, (ალი’იმრანი, 3/64), მათ შეცვლილი რწმენები ირჩიეს და მუსლიმებს მტრად წარუდგნენ. (ებუ დავუდი, იმარე, 22, 23) აქედან გამომდინარე, ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) მუსლიმებს ურჩევდა, როგორც წარმართებისგან, ასევე იმ ხალხისგანაც, რომლებსაც ღვთიური წიგნი ებოძათ, თავი შორს დაეჭირათ, რათა ისლამს ზიანი არ მიდგომოდა. სამუფთოს ინტერნეტ ტელევიზიის ხელმძღვანელი მიხეილ ბერიძე

ძვირფასო მორწმუნეებო, დასრულდა რამადანის თვე. ამ მადლმოსილი პერიოდის ღვთისმსახურებაში გატარებით თქვენ უზენაესი ალლაჰის კმაყოფილების მოსაპოვებლად გაისარჯეთ. ჯილდოს მხოლოდ მისგან მოლოდინით გაიღეთ ფითრა, ზექათი და სხვა წყალობები. ყურანის აიათებით ცნობილი ხდება, რომ ვინც ალლაჰის კმაყოფილების მოპოვებისთვის გაიღებს ქველმოქმედებას, ალლაჰი მიიღებს როგორც სესხს, რომელიც მრავლობითი საზღაურით დაუბრუნდება უკან კეთილისმქნელს: „ვინც ასესხებს ალლაჰს კეთილ სესხს, მაშინ უხვად დაუბრუნებს იგი მას მრავალჯერ ნამატით და ალლაჰი შეუზღუდავს გასცემს უხვად (თავის წყალობას), და თქვენ მასთან მიიქცევით.“ (ბაყარა, 2/145) შევთხოვ უზენაეს ალლაჰს, უნაკლოდ მიიღოს თითოეული ჩვენგანის მიერ შესრულებული ღვთისმსახურებები, გულწრფელად გაღებული საუკეთესო სესხი და წილად გვარგუნოს სანაცვლოდ აღთქმული ჯილდო. ისლამი, უზენაესი ალლაჰისთვის სესხის გაცემას, უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს. შესაბამისად, ყოველი მორწმუნე უნდა ფიქრობდეს იმაზე, თუ როგორ შეძლებს ღარიბის გულის მოგებას, ობლის მოფერებას, უნარშეზღუდულთა დახმარებასა და სიდუხჭირეში მყოფთათვის ხელის გაწოდებას. ხელთარსებულის ღარიბისთვის გაზიარება საზოგადოებრივი სამართლიანობის გარანტიაა, ქველმოქმედება კი – სიკეთის გამრავლებისა და სიავის შემცირების ქვაკუთხედი. საუკეთესო სესხი ანუ ქველმოქმედება არის ჩვენთვის ბოძებული მატერიალური და სულიერი წყალობების უსასყიდლოდ სხვებისთვის გაზიარება. ეს არის უზენაესი ალლაჰისადმი მადლიერება ყოველივე იმისთვის, რაც წილად გვარგუნა. ქველმოქმედება არის ღარიბისთვის თავისი კუთვნილი წილის გადახდა. იმისთვის, რომ გაიღო, არ არის აუცილებელი იყო მდიდარი, რამეთუ ყველა თავისი ყაირათიანობის შესაბამისად არის მდიდარი. ჭეშმარიტად მდიდრები კი არიან ისინი, ვინც სიმდიდრის წყალობას ფლობენ და უსასყიდლოდ შეუძლიათ გაიღონ. ერთი სიტყვით, ალლაჰის გზაზე გაღებული სესხი, საიქიო სამყოფელისთვის საუკეთესო სამზადისია. ქველმოქმედება ადამიანს ალამაზებს და აკეთილშობილებს. სწორედ ასეთი მორწმუნეების თვისებებია, რაც ნადვილად შესაშურია. ყურანში ვკითხულობთ: „რომელთაც სწამთ უხილავის, ლოცვას აღავლენენ ჭეშმარიტად და, რაც ვუწყალობეთ, გაიღებენ იქიდან (ღვთის გზაზე)“. (ბაყარა, 2/3) „რომელნიც გაიღებენ თავიანთ ქონებას ალლაჰის გზაზე, შემდეგ კი რასაც გასცემენ, უკან ყვედრებასა და დამცირებას არ მიაყოლებენ, მათი საზღაური თავიანთ ღმერთთანაა, მათ არც შიში ექნებათ და არც არასდროს დამწუხრდებიან“. (ბაყარა, 2/262) განა ვინ არ ისურვებს ალლაჰისთვის სესხის მიცემას! „ვინც ასესხებს ალლაჰს კეთილ სესხს, მაშინ უხვად დაუბრუნებს იგი მას მრავალჯერი ნამატით“... (ბაყარა, 2/245) მაშ ასე, უზენაესი ალლაჰის კმაყოფილების მოპოვებისა და სანაცვლოდ ჯილდოს მხოლოდ მისგან მოლოდინით გაღებული თითოეული ქველმოქმედება ალლაჰისთვის მიცემული სესხი ანუ „ყარზი-ჰასენი-ს“ სახით ცნობილი საუკეთესო სესხია, რომლის სანაცვლოს გამრავალმაგებულად დაბრუნებას აღგვითქვას გამჩენი. როდესაც აღნიშნულის შესახებ საჰაბე ებუ დაჰდაჰმა გაიგო, მაშინვე ალლაჰის შუამავალთან (ს.ა.ს.) მივიდა და ჰკითხა: „ო, ალლაჰის შუამავალო, მაშინ, როდესაც უზენაეს ალლაჰს არაფერი სჭირდება, ჩვენგან სესხს ითხოვს?“ შუამავალმა (ს.ა.ს.) მიუგო: „დიახ, ამით მას თქვენი სამოთხეში დამკვიდრება სურს“. ასეთი პასუხის შემდეგ ებუ დაჰდაჰმა ალლაჰის შუამავალს (ს.ა.ს.) ხელი ჩაშჭიდა და უთხრა: „თუ ასეა, მეც ჩემთვის საყვარელ ხურმის ბაღს სესხად გავცემ უზენაეს ალლაჰს“. (ტაბერი, ჯამიულ-ბეიანი, V, 283) ებუ დაჰდაჰის გარდაცვალების შემდეგ ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ს.) ბრძანა: „ებუ დაჰდაჰს სამოთხეში დახუნძლული უამრავი ხურმის ხეხილი ელოდება“. (მუსლიმი, ჯენაიზი, 89) განა ვინ არ ისურვებს, უზენაეს ალლაჰს გასცეს სესხი, ვისი ხაზინაც უკიდეგანო და აღთქმულის აღმსრულეა?! განა ვინ არ ისურვებს, უზენაესი ალლაჰის კმაყოფილების მოპოვებისთვის სიკეთეში შეჯიბრს?! ამქვეყნიური და საიქიო სიმშვიდისთვის აღთქმული ჯილდოს მიღებაზე ვინ იტყვის უარს?! განა ვინ განერიდება ესოდენ მომგებიან ვაჭრობას?! ქველმოქმედება არის ქმედება, გაიღო უანგაროდ და გამრავალმაგებულად დაგიბრუნდეს უკან. ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) ბრძანებს, რომ „მოწყალება არათუ შეამცირებს ქონებას, არამდე უხვად გაამრავლებს მას“. (მუსლიმი, ბირრი, 69) ვის უნდა გავცეთ, როგორ და რა დროს? ყოველთვის, სიდუხჭირისა თუ სიუხვის, ფარულად თუ აშკარად, დღისით თუ ღამით და უფრო მნიშვნელოვანი კი ის არის, რომ იქიდან უნდა გავცეთ, რაც ყველაზე მეტად გვიყვარს. ყურანში ვკითხულობთ: „ვერასდროს მიაღწევთ ღვთისნიერებას, თუ არ გაიღებთ იმას, რაც გიყვართ. და რაც უნდა გაიღოთ, უეჭველად, ალლაჰმა უწყის იგი!“ (ალი ღიმრანი, 3/92) მას შემდეგ, რაც აღნიშნული აიათი თანამიმდევრებმა მოისმინეს, მაშინვე მათთვის ყველაზე ღირებულის ღარიბებისა და ქველმოქმედბის მიზნით გაღების მობილიზება დაიწყეს. ისლამის ისტორია ინახავს ებუ ტალჰას ქველმოქმედბის ამბავს, რომელმაც ყველაზე საყვარელი „ბეირუჰას ბაღი“ გაიღო. ასევე, ზეიდ ბინ ჰარისის ამბავს, რომელმაც ყველაზე საყვარელი ცხენი ალლაჰის შუამავალთან (ს.ა.ს.) მიიყვანა და უთხრა: „ეს ცხენი ალლაჰის გზაზე გავიღეო“. ებუ ზერის მიერ სტუმრისთვის ყველაზე საუკეთესო ფორმით გამასპინძლება და სხვა უამრავი მსგავსი მაგალითი აჩვენებს, რომ ქველმოქმედებისთვის უმთავრესი რამ ყველაზე საყვარელის და ღირებულის გაღებაა. შეიძლება ითქვას, რომ რთულია საყვარელი და ღირებული რამის გაცემა და მათით გამოცდა, მაგრამ უდავოა, ვინც ამ სირთულეს გადალახავს, სწორედ ისინი გახდებიან ჭეშმარიტი ჯილდოს ღირსნი. მართალია, რაც უნდა გაიღოს ადამიანმა, არ შემოიფარგლება მხოლოდ მატერიალურით, რამეთუ პიროვნების მიერ გაკეთებული ნებისმიერი სიკეთე მოწყალება და ქველმოქმედებაა. ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ს.) ბრძანებს, რომ განაწყენებულთა შერიგებისთვის გარჯა, გზის ისეთი რამეებისგან გაწმენდა, რაც ადამიანებს დაბრკოლებას უქმნის და უფრო მეტიც, უბრალო გაღიმებაც კი – მოწყალებაა. (მუსლიმი, ზექათი, 56) გამომდინარე აქედან, ადამიანის ქონების, ცოდნის, ყურადღების, კეთილგანწყობის, სიტყვისა და ყველაზე მთავარის – დროის მათთვის გაზიარება, ვინც ამას საჭიროებს, ყველაზე მნიშვნელოვანი სათნოებაა. ქველმოქმედების გაღება მხოლოდ მათთვისაა შესაძლებელი, ვისაც გაცნობიერებული აქვს ამანათის არსი. ვინც იცის, რომ ქონების ჭეშმარიტი მფლობელი უზენაესი ალლაჰია, ადამიანს კი მხოლოდ დროებით მფლობელობაში გააჩნია და განკარგავს ამა თუ იმ სიმდიდრესა თუ ქონებას. სწორედ ამ შეგნებით, ისინი თავიანთ კეთილ საქმეს საკუთარი სურვილითა და გულუხვობით აკეთებენ. გარდაუვალია, ეგოიზმის სნეულებით არ დაავადდნენ ისინი, ვინც ფიქრობენ, რომ მათთვის ბოძებული წყალობის მფლობელები არიან და არა დროებითი განმკარგველები. როდესაც მათ უფრო მეტის დაგროვებისა და უფრო მეტის მოხმარების სურვილი იპყრობს, მაშინ ვერ აცნობიერებენ, რომ სინამდვილეში თავად იხარჯებიან ამ გზაზე. ვისაც უკმაყოფილების გრძნობა ამოძრავებს, სამყაროს მშვენიერებას ვერ აღიქვამს. რაოდენ მშვენიერი და სასიხარულოა, როცა ყოვლისშემძლე ალლაჰი აცხადებს, რომ ყოველი გაცემული ქველმოქმედება არის მისთვის გაცემული სესხი და იგი თავის მონა-მსახურებს გამრავალმაგებულად გადაუხდის! რა მომგებიანი გარიგებაა მათთვის, ვინც სიცოცხლეს და ქონებას ალლაჰის გზაზე სამოთხის სანაცვლოდ გაიღებს! რაოდენ დიდი ბედნიერება იქნება იმ მორწმუნეებისთვის, რომლებიც ქველმოქმედებას გაიღებენ და იქნებიან მათ შორის, ვინც განკითხვის მძიმე ჟამს ტახტის ჩრდილში შეაფარებს თავს! ადამ შანთაძე საქართველოს მუფთი