რწმენისა და გონების თანხვედრა ჭეშმარიტების აღქმაში

ადამიანის არსებობის ფუნდამენტური სწრაფვა ჭეშმარიტების შეცნობისკენ ისტორიულად ორ ძირითად შემეცნებით გზას ეყრდნობა — გონებას (რაციო) და ზეშთაგონებას (რწმენა). ხშირად ეს ორი სფერო აღიქმება როგორც ურთიერთწინააღმდეგებითი, თუმცა ღრმა ფილოსოფიური და თეოლოგიური ანალიზი ცხადყოფს, რომ ჭეშმარიტების სრულყოფილი აღქმისთვის ისინი არა კონფლიქტური, არამედ ჰარმონიული გზებია. მეცნიერება, როგორც გონების ემპირიული გამოვლინება, პასუხობს კითხვებს „როგორ?“ და „რა?“, ხოლო რწმენა, როგორც ზეშთაგონებით განათებული ინტუიცია, პასუხობს კითხვას „რატომ?“ — ამგვარად ანიჭებს შემეცნებას მიზანსა და სულიერ მნიშვნელობას. ამ სტატიის მიზანია გააანალიზოს რწმენისა და გონების თანხვედრის კონცეფცია, განსაკუთრებული აქცენტით ისლამურ ტრადიციაზე, სადაც ეს ჰარმონია ღრმა თეოლოგიურ საფუძველს პოულობს. მეცნიერება და რწმენა: ჭეშმარიტების ორი სარკმელი მეცნიერება, თავისი მეთოდოლოგიური ნეიტრალიტეტით, ორიენტირებულია სამყაროს ხილული კანონზომიერებების შესწავლაზე. იგი ეფუძნება ემპირიულ დაკვირვებას, ჰიპოთეზების ტესტირებას და მათემატიკურ მოდელირებას, რაც საშუალებას იძლევა, განიმარტოს ბუნებრივი ფენომენები. საპირპიროდ, რწმენა მიმართულია არსებობის ტრანსცენდენტული და მეტაფიზიკური მხარისკენ — სამყაროს მიზნის, ადამიანის ბუნების, ზნეობრივი ღირებულებებისა და საბოლოო ჭეშმარიტების შესამეცნებლად. რწმენა არ უარყოფს მეცნიერულ ცოდნას; პირიქით, ის აფართოებს შემეცნების საზღვრებს იმ სფეროებით, რომლებიც ემპირიული მეთოდების მიღმაა. ამ ჰარმონიის იდეა თვალსაჩინოდ არის გამოთქმული ილია ჭავჭავაძის სიტყვებში: „გამეცნიერებული სარწმუნოება და გასარწმუნოებული მეცნიერება“. ყურანისეული ხედვა: აიათები და „ულულ-ელბები“ ისლამურ თეოლოგიაში გონება (العقل – ელ-ღ’ეყლი) და რწმენა განუყოფელი კომპონენტებია. ყურანში ბუნებრივი მოვლენები მოხსენიებულია როგორც „აიათები-“ (آيات) — სასწაულები-ნიშნები, რომლებიც მიუთითებენ სიბრძნესა და ძალაზე. აიათები ორ სახედ გვევლინება: ზეშთაგონების ნიშნები — ყურანის ტექსტი; და სამყაროს ნიშნები — ბუნებრივი ფენომენები. ყურანი მუდმივად მოუწოდებს ადამიანს დაკვირვებისა და ფიქრისკენ, რათა ამ პროცესით მიაღწიოს ღვთაებრივი ჭეშმარიტების შეცნობას. ამ იდეას კარგად გამოხატავს სურა „ალი იმრანი“-ს 190-ე აიათი: „უეჭველად, გაჩენა ცათა და ქვეყნის და მონაცვლეობა ღამისა და დღისა სასწაულებია ბრძენკაცთ, ჭკუასაკითხთათვის. (ულულ-ელბაბი)“ (ალი იმრანი, 3/190). ტერმინი „ულულ-ელბაბი“ აღნიშნავს ადამიანებს, რომლებიც ფიქრობენ არსობრივად — იყენებენ გონებას ღვთის სასწაულთა შესაცნობად. გონება წარმოადგენს ღვთის ბოძებულ უნარს, რომელიც ადამიანს განასხვავებს სხვა ქმნილებებისგან. მისი საშუალებით ადამიანი სწავლობს, აანალიზებს და ააშკარავებს სამყაროს წესრიგს. რწმენა კი არის ზეშთაგონებით მოცემული სინათლე, რომელიც ამ ცოდნას აზრსა და მიზანს ანიჭებს. ყურანი არათუ არ უპირისპირდება გონებას, არამედ მას მოუწოდებს განსჯისა და დაკვირვებისკენ: أَفَلَا تَعْقِلُونَ – „განა არ მოუხმობთ გონებას?!“ (სურა ბაყარა, 2/44) أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ – „ნუთუ ისინი ყოველმხრივად არ გაიაზრებენ ყურანს?!“ (სურა ნისა, 4/82) ამ მოწოდებებით ყურანი ხაზს უსვამს, რომ ჭეშმარიტი რწმენა დაფუძნებულია აზროვნებასა და კვლევაზე. შესაბამისად, გონება და რწმენა არ არიან ურთიერთგამომრიცხავი გზები, არამედ — ორი სარკმელი ერთსა და იმავე სინათლეზე. ფილოსოფიური დებატები „უეჭველად, გაჩენა ცათა და ქვეყნის და მონაცვლეობა ღამისა და დღისა სასწაულებია ბრძენკაცთ, ჭკუასაკითხთათვის. რომელნიც ალლაჰს ახსენებენ ფეხზე მდგომარე, მჯდომარე თუ მწოლიარე, და ფიქრობენ ცათა და ქვეყნის გაჩენაზე, (ამბობენ): „ღმერთო ჩვენო! შენ ეს ამაოდ (ტყუილად) არ გაგიჩენია! დიდება შენდა! დაგვიფარე ჩვენ ცეცხლის სასჯელისგან!'“ აქ გამოხატულია ისლამური შემეცნების ორი მხარე: ფიქრი სამყაროზე — გონების გზა, აღიარება გამჩენისა — რწმენის გზა. ორივე ერთად ქმნის ჭეშმარიტი შემეცნების ფორმას, სადაც მეცნიერება იქცევა ღვთისმსახურებად. გაზალი და იბნი რუშდი — გონებისა და რწმენის დიალოგი იმამი გაზალი (1058–1111) და იბნი რუშდი (1126–1198) წარმოადგენენ ისლამური აზრის ორი პოლუსის გამოხატულებას ამ თემაზე. გაზალი, საკუთარ ნაშრომში „თაჰაფუთულ-ფელასიფა“ (ფილოსოფოსთა არათანამიმდევრობა), ამტკიცებდა, რომ ფილოსოფოსთა ნაწილმა გადაუხვია გამოცხადების ზღვარს და ემპირიულ გონებას დაუქვემდებარა მეტაფიზიკური ჭეშმარიტება. მისი აზრით, გონება უნდა იყოს რწმენის მსახური და არა ბატონი. „გონება ლამპარია, მაგრამ მის გარეშე სიბნელეში დარჩენილი სული გზას ვერ იპოვის — მან უნდა იხელმძღვანელოს ზეშთაგონების (ვაჰი) სინათლით.“, მაშინ როდესაც იბნი რუშდი, პირიქით თვლიდა, რომ შარიათი თვითონ უბიძგებს ადამიანს ფიქრისკენ და რომ „ჭეშმარიტება ერთი არ შეიძლება ორად დაიყოს“. მისთვის გონება და ვაჰი ერთ მთლიან სისტემას წარმოადგენდა: „თუ აშკარა ჭეშმარიტება და ტექსტი წინააღმდეგობაში ჩანს, ეს მხოლოდ ჩვენი ცოდნის შეზღუდულობის ბრალია და არა თავად ჭეშმარიტების.“ ამ დებატმა განსაზღვრა შუა საუკუნეების ისლამურ და დასავლურ აზროვნებაში რწმენისა და გონების ურთიერთობის მოდელი. დასავლეთის ქრისტიანულ ფილოსოფიაში მოგვიანებით თომა აკვინელმა სწორედ იბნი რუშდისგან აიღო საფუძველი რწმენისა და გონების ჰარმონიის თეორიისთვის. ამ ორი ფიგურის შეხედულებებმა განსაზღვრა სუნიტური თეოლოგიისა და ევროპული სქოლასტიკის შემდგომი განვითარება. ისლამური მეცნიერება და შემეცნების ეთიკა ისლამის ოქროს ხანაში მეცნიერება და რწმენა ერთმანეთს არ ეწინააღმდეგებოდა, არამედ ავსებდა. ასტრონომები, მათემატიკოსები, მედიკოსები და ფილოსოფოსები თავიანთ კვლევას განიხილავდნენ როგორც ღვთისმსახურებას. იბნ სინას (ავიცენა) სიტყვებით: „მეცნიერება არის გზა გამჩენის შეცნობისკენ, ხოლო ყოველ აღმოჩენაში მე ვხედავ მის სიბრძნეს.“ ბირუნი ხაზს უსვამდა, რომ ბუნების შესწავლა ნიშნავს აიათების ამოკითხვას სამყაროს წიგნიდან, ისევე როგორც ყურანი — ღვთის სიტყვაა წიგნის ფორმით. ამგვარად, მეცნიერება იყო რწმენის გამოხატულება, ხოლო რწმენა — მეცნიერების მოტივაცია. თანამედროვე პარალელები და გამოყენება თანამედროვე სამყაროში რწმენისა და გონების ურთიერთობა კვლავ აქტუალური თემაა — განსაკუთრებით ტექნოლოგიური და ეთიკური გამოწვევების ფონზე. მაგალითად: ბიოეთიკა — მეცნიერება გვაძლევს შესაძლებლობას სიცოცხლის მანიპულირებისთვის, ხოლო რწმენა აყენებს ზნეობრივ საზღვრებს („შექმნილს არ უნდა მიაყენო ზიანი“). ეკოლოგია — მეცნიერება განსაზღვრავს ბუნებრივი რესურსების გამოყენების ფორმებს, რწმენა კი ახსენებს ადამიანის „ხალიფობის“ პასუხისმგებლობას დედამიწაზე. კონფლიქტოლოგია — მეცნიერება სწავლობს ძალადობის მექანიზმებს, რწმენა კი ასწავლის მის დასაძლევ გზას – მიტევებასა და სამართლიანობას. ჭეშმარიტების სინთეზი: მიზანი და სინათლე თანამედროვე ეპოქაში რწმენისა და მეცნიერების ურთიერთობა სულ უფრო აღიქმება დიალოგისა და სინთეზის ფორმით. მეცნიერება, რომელიც მოკლებულია ზნეობრივ მიზანს, შეიძლება გახდეს დესტრუქციული ძალა; ხოლო რწმენა, რომელიც უარყოფს გონებას, ადვილად გადაიქცევა ჩვევად და შეიძლება დაკარგოს სიღრმე, დაახშოს აზროვნება და მოაქციოს ადამიანი სულიერი იზოლაციაში. სინთეზი იქმნება მაშინ, როცა მეცნიერება აღწერს სამყაროს სტრუქტურას, ხოლო რწმენა ანიჭებს ამ ცოდნას მიზანსა და ეთიკურ მნიშვნელობას. ამგვარი ერთიანობა ქმნის ჰოლისტიკურ ხედვას, სადაც მატერიალური და ტრანსცენდენტული ერთიანდება. ჭეშმარიტების სრულყოფილი აღქმა მოითხოვს რწმენისა და გონების ჰარმონიულ თანხვედრას. ისლამური თეოლოგია, ტერმინ „ულულ-ელბაბ“-ის მეშვეობით, გვთავაზობს მოდელს, სადაც შემეცნება და ფიქრი ღვთისმსახურების ფორმად გვევლინება. გაზალისა და იბნი რუშდის დებატებმა განსაზღვრა გონების და გამოცხადების საზღვრები, მაგრამ საბოლოოდ დაადასტურა, რომ ჭეშმარიტება ერთია. რწმენით გაჯერებული ცოდნა გარდაიქმნება სინათლედ, რომელიც ადამიანს საშუალებას აძლევს არა მხოლოდ გაიგოს სამყარო, არამედ იპოვოს თავისი ადგილი მასში. ისლამური ტრადიცია გვასწავლის, რომ როდესაც გონება და რწმენა თანხმობაშია, მაშინ ადამიანი აღწევს იმ ჭეშმარიტებას, რომელსაც ყურანი უწოდებს „ნურ“-ს — სინათლეს: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ — „ალლაჰი ცათა და მიწის ნათელია.“ (სურა ნური, 24/35). რწმენით გაბრწყინებული გონება ადამიანის ცოდნას აქცევს ღვთისმსახურებად, ხოლო გონებით განმტკიცებული რწმენა — სიბრძნის წყაროდ. წყაროები 1. ყურანი, სურა ალი იმრანი, 3/190; სურა ბაყარა, 2/44; სურა ნისა, 4/82; სურა ნური, 24/35 2. ილია ჭავჭავაძე, „გამეცნიერებული სარწმუნოება და გასარწმუნოებული მეცნიერება“. 3. იმამ გაზალი, „თაჰაფუთ ელ-ფელასიფე“. 4. იბნი რუშდი, „ფასლი ელ-მაყალი“, „თაჰაფუთ ელ-თაჰაფუთი“. 5. ბირუნი, „ქითაბ ელ-ყანუნ ელ-მასღ'უდი“. 6. იბნი სინა (ავიცენა), „ქითაბ ელ-ნეჯათი“. 7. თომა აკვინელი, „თეოლოგიის ჯამი“.